Xemnel

1024 БӨХ БАРИЛДУУЛАХЫН УЧИР ШАЛТГААН, ЗОРИЛГО “10 даваатай наадам хийж нэг том цол алгасаж дараачийн цолыг нь олгохын гол зорилго нь цол авч буй бөхөө баярлуулах бус ард түмэнд илүү их баяр цэнгэл эдлүүлэх явдал”.
Ингэж тусгаар тогтнолын үнэ цэн, үндэсний дархлаагаа бататган бэхжүүлдэг юм. Хэрвээ тийм биш бол тэгш ойн жил бусад жилтэй адил 512 бөх барилдах байлаа. 1024 бөхийн барилдаанд хэн түрүүлэх нь огт сонин биш, гагцхүү түрүүлсэн бөх нэг цол алгасах л ёстой. 10 давж түрүүлсэн бөх нэгийн даваанд цэргээ давна уу, даргаа давна уу ерөөсөө ч падгүй шүү, энийг маш сайн анхаараарай. Гагцхүү 10 давж Аварга болох учиртай. Тэгж гэмээнэ ард түмэн магнайгаа хагартал баярлана. Арслан цолтон төрснөөс л лавтайяа илүү баярлах гэж тэр. Баярладаг ч юм. Өмнөх жил нь улсад түрүүлчихсэн Улсын арслан цолтой бөх тэгш ойн жил 10 даваад дахин түрүүлэхэд Даян аварга цолыг нь өгөөгүй нь ХАМГИЙН ТОМ АСУУДАЛ мөн. 2003 он хүртэл Далай аварга цол байгаагүй. А.Сүхбат 2004 онд 3 дахиа түрүүлээд Дархан аварга цолныхоо болзлыг хангасан. Энэ бүх амжилтыг нь үнэлээгүй учраас шударга бусын эсрэг тэмцэж зодгоо тайлсан. Энэ жил ч гэсэн 5 жилийн өмнө Дархан аваргын болзлоо хангасан ах аваргыг дүү аваргынх нь доор эрэмбэлсэн учир наадамдаа барилдсангүй, дэвжээндээ хүндэтгэл үзүүлээд гарч одов. Хүнийг нэг удаа хохироосон бол алдаа гарч гэж бодохсон, нэг жил хохироосон бол за яахав бас алдаа гарч ээ гэж бодохсон. 20 жил хохироочихоод ухаарахгүй байгаа хүмүүсийг яах ёстой вэ? Ийм шударга бус зүйл салбар бүрт байгаа учраас энэ улс чинь хөгжихгүй байгаа юм. Ийм ёс суртахуунгүй, хүн чанаргүй байж болдог юм уу? ЖДҮ, олон эхнэр, улстөрийн асуудлыг нь хольж ирээд л тултал муулах. Бөхийн эрэмбэ тогтооход тэрний эхнэр хүүхэд, нам мам ямар хамаа байна аа. “Нэг өдөр адил даваа болон бусад шалгуураар ижил цол авсан бөхчүүдийг өмнөх цолоо түрүүлж авсан буюу өмнөх цолны эрэмбээр эрэмбэлнэ” гэж хуулинд байна. А.Сүхбатад 2001 оны амжилтаар нь, Г.Өсөхбаярт 2005 оны амжилтаар нь Даян аварга цол өгсөн гэж ард түмэн мэднэ. Даян аваргын болзлыг 4 жилийн өмнө хангаж. А.Сүхбатад 2005 оны амжилтаар нь, Г.Өсөхбаярт 2009 оны амжилтаар нь Дархан аварга цол өгсөн гэж бас ард түмэн мэднэ. Дархан аваргын болзлыг 5 жилийн өмнө хангаж. Ойлгомжтой эрэмбэ байгаа биздээ. Энэ бүхнийг нь бас ч гэж мэдээд А.Сүхбатад 8 дугаартай, Г.Өсөхбаярт 9 дугаартай Дархан аварга цолны үнэмлэх гардуулсан юм байна. Энэ бас нэгэн баталгаа. Ийм ойлгомжтой юмыг, тийм төвөгтэй болгож байгаа МҮБХ-нд ямар нэгэн ашиг сонирхол байж магадгүй санагдаж байна. ЭХ СУРВАЛЖ: Жудаг хуудас. МҮЭХ: ИРГЭДИЙН ЦАЛИН, ТЭТГЭВРИЙГ ЯАРАЛТАЙ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ХЭРЭГТЭЙ Дэмжиж байвал 1 гэж бичээд ШЕЙР!!! МҮЭХ-ноос Засгийн газрын тогтоолтой холбоотойгоор үйлдвэрчний эвлэлийн холбоод мэдээлэл хийлээ.МҮЭ-ийн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга М.НЯМДАВАА: “Төсөв зардлыг хэмнэх, орон тооны давхардлыг арилгах, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэхгүй байх Засгийн газрын тогтоол гарсан. Энэ нь төрийн захиргааны албан тушаалтанд хамааралтай гэсэн. Гэтэл энэ нь төрийн үйлчилгээний ажилтан, багш нарт үйлчилж байгаа тул энэ тогтоолыг дэмжихгүй байна. Цар тахалтай холбогдуулан өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгдэж, иргэдийн худалдан авах чадвар буурч байна. Тиймээс Засгийн газар шатахуун, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлттэй холбоотой цалин, тэтгэврийг нэмэх шаардлагатай байна” гэлээ. Г.Өнөрбаяр: Таван жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоосноор нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцэж байна. Өчигдөр тус хуулийн төслийг НББ-ны байнгын хороо хэлэлцээд хэлэлцэхийг дэмжсэн билээ. Хуулийн төслийг УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж нарын гишүүд өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард өргөн барьсан юм. Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбоотойгоор гишүүд асуулт асууж, хариулт авлаа.УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатар: Энэ асуудлыг шийдсэнээр хэдэн төгрөгийн зардал гарах вэ. Иргэдийн санал хүсэлтийг авсан уу. Нэмэлт зардлуудаа хасаад тэтгэврээ нэмэгдүүлэх шаардлага байна. Энэ тал дээр байнгын хороо ямар байр суурьтай байна вэ.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: Манай яамнаас Нийгмийн даатгалын багц хуулийн төслийг өргөн барьсан. Хуулийн төсөлд таны ярьсан зүйлийг бүгдийг нь тусгаж оруулсан. Жилд 30 мянга орчим хүн тэтгэвэр тогтоолгож байгаа. Үүний 70 орчим хувь нь тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэврээ тогтоолгодог. Үлдэж байгаа хүмүүсийн цөөн хувь дээр энэ дараалсан таван жил гэдэг асуудал яригданаУИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: Долоон жилийн хугацаанд хүмүүс ажлаа сольдог, завсарддаг асуудал байдаг. Тиймээс долоон жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоолгох нь иргэдэд маш их хохиролтой. 2022 оны төсөв дээр 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө шаардагдана.УИХ-ын гишүүн Г.Амартүвшин: Засгийн газрын өргөн барьсан хуультайгаа хамт хэлэлцээд явж болдоггүй юм уу. Сүүлийн таван жил өндөр цалин авсан хүмүүс илүү хожоод, бусад ахмадуудад ямар ч ялгаагүй юм биш үү. Энэ хуулийг баталснаар ямар хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай вэ. 2022 оны төсвөө баталчихсан. Санхүүжилтээ яаж шийдэх юм бэ?УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: МАН-ын бүлэг энэ хуулийг хэлэлцэхийг дэмжчихээд багц хуультай хамт хэлэлцье гэдэг санал тавьсан. Гэхдээ энэ хууль бол ирээдүйд тэтгэвэрт гарах хүмүүсийн тэтгэврийг тогтоохдоо таван жилээр тооцно гэж байгаа. Эрт тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн асуудал тусдаа асуудал. Энэ хуулийг баталбал бид олон ахмадынхаа тэтгэврийг 500 мянга болгох боломж бүрдэх юм.УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэн: 2016-2021 онуудад улсын төсвөөс тэтгэврийн санд хэдэн төгрөг шилжүүлсэн бэ. НДШ-ийг 20-иос 25 хувь болгох, тэтгэврийн дунджийг 7 жилээр тооцох гэдэг асуудлыг би Сангийн сайд байхдаа батлуулж байсан. Тэтгэврийн санд ямар хэмжээний нэмэлт дарамт ирэх вэ?Тэтгэврийн сангийн орлого зарлага улсын нэгдсэн төсөвт тооцогдож явдаг. Ирэх оныхоо төсвийг баталчихсан. Жил бүхэн 120 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ. Ингэснээр НДС-д жил бүхэн улсын төсвөөс 800 орчим тэрбум төгрөгийн татаас өгнө. Ард түмэнд таалагдаж гоё юм ярьж болно. Гэхдээ байгаа юмаа тараадаг, хуримтлуулдаг юмгүй байх нь зөв үү.УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: 2021 онд 35 мянган тэтгэвэрт гарсан. Үүний 70 хувь нь хувь тэнцүүлсэн болон бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэвэр тогтоолгосон. Жилд дөрөвхөн тэрбум төгрөг хэмнэхийн төлөө ахмадуудынхаа эрх ашгийг хохироох ёсгүй байсан юм. Энэ шийдвэр төрд иргэдийн итгэх итгэлийг алдагдуулсан.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: 2016 онд улсын төсвөөс 494, 2017 онд 570.3, 2018 онд 609.8, 2019 онд 605.5, 2020 онд 400, 2021 онд 603.5 тэрбум төгрөгийг НДС-д татаас болгож өгч байгаа. 2022 онд улсын төсвөөс 459.8 тэрбум төгрөг өгнө. Долоон жилийг таван жил болгосноор тэтгэвэр огцом нэмэгдэх юм шиг буруу ойлголт өгч болохгүй. Нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ.

Мөнхтөрийн Нарантуяа буюу Нара. Тэр арлын оронд урлагийн чиглэлээр сургууль дүүргэсэн, дуучин. Нара кинонд тоглож, сонгуульд нэр дэвшиж байв. Бас нийгмийн сүлжээнд маш алдартай нэгэн. Дуучин бүсгүй сүүлийн таван жил Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын Түнхэл тосгонд зөгийн аж ахуй эрхлэн “Мангир” брэндийн бал, балын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж буй. Сүүлийн өдрүүдэд тосгоны иргэдийн дунд газрын асуудлаас үүдсэн маргаан үүссэн. Маргааны улмаас Нарагийн хувийн амьдр алтай холбоотой мэдээллийг нийгмийн сүлжээнд нийтэлсэн байдаг. Бид энэ удаад түүний санаа бодлыг хуваалцах, үнэн бодит мэдээлэл авах зорилгоор М.Нарантуяатай ярилцлаа. Биднийг ярилцах үед тэрбээр эмнэлэгт хэвтэн, эмчлүүлж байлаа. -НАМАЙГ ТҮНХЭЛД ХЭН Ч УРЬЖ ЗАЛААГҮЙ, БИ ӨӨРӨӨ ИРЖ, ГОЛ ӨГСӨЖ, УРУУДАЖ ЯВСААР ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ХҮН ОЛЖ БАЙСАН- эгүүр.мн Манай Түнхэлийнхэн Нараг давах ганц аргаа олсон бололтой ккк Хөөрхий говийн залуугаа танилцуулахгүй бол нээх хөөрхөн нялх бор хүү х:ү:ч:и:н:д:эж аваад х:о:р:ь:с:о:н мэт сошиалд сэвээд эхлэж!!! 2020н онд манай зөгийчин эгч Замын Үүдийн нэг хүүхэн ирээд хадмууддаа ажилгүй анкиагүй, хүүхэд гаргадаггүй яадаг ийдгээрээ д:э:э:р:эл:х:ү:ү:лэ:э:д бдым бн зайлуул гээд манай зөгийчин эгч өөрсдийн газрын хажууд буулгаснаар бүх асуудал ундрав. Юунаас айж ичих вэ дээ, энэ маань 17той би 37тойдоо анх танилцаж байв. Танилцах ч юу байхав дээ, өнөө манай хажууд зөвшөөрөлгүй буулаа гээд үй олон хэрүүл болж 2 нөхөр хуйхаа маажин зогсож бсны дараахан манай тэнд баахан хөвгүүд охидууд ирсэн юмаа. ЗҮ-н 12р ангийнхан. Хөөрхөн хүүхдүүд манайхаар орж гараад мэдээж би болсон хойно хүүхдүүдийг гараа гаргаж дайлж цайлаад хаанахын хүүхдүүд нтр гэж схн ярилцаад, тэдгээр хүүхдүүдэд мод хагалах ажил хийх үү гэлээ… хйие л дээ гэлээ… 5,6уулаа тус бүр 10,10К аваад түлээг ч гялалзуулаад өглөө. Би эндхийхэнд зөгийн нүүдлийн ажилд 4н хүнийг тус бүр 50К өгч зөгий нүүдэл хийдэг юм та хэд тийм ажил хийх үү гэлээ, бүгдээрээ л тэгийлдаа аниа л гэцгээж зөгийн нүүдлийн ажилд 6н хүүхэд 40,40К өгч ажиллуулж л байв. (зөгийн нүүдэл ажил хэдхэн цагийн ажил блаа л даа, цөөн зөгийтэй бсн тул) Ингээд тэднийг хот буцахдаа бөөндөө Дэликандаа чихэж аваад хотод ирж 13р хорооллын тэнд (өөрсдийнх нь зааж өгсөн б:у:у:да:л) нэг хөдөөнөөс ирсэн хүмүүс буудаг бололтой оруулж өгөөд маргаашийн суудлаар буцна гэж бсн учраас өөрийн иргэний үнэмлэхээр буулгаж өгөөд харилцан баярласнаа илэрхийлээд дуусч байв! Түүний дараагаар мэдээж бүх хөвгүүд чат бичсээн, аниа их баярласан шүү та нээрээ ёстой хөөрхөн ааштай энгийн хүн бдг юм билээ нтр гээд , эгчийнхээ гоё амттай хоолыг гоё цайтай нь санаж бн шүүү нтр гээд бичдэг хөвгүүдийн дотор өнөөдөр говийн бор залуу гэж нэрлэгдэх болсон энэ маань ч чатнуудын ихэнхийн эзэн байв. Тиймээ тийм анх бид 2 эгч дүү 2 байлаа🙈 Чатлаж явсаар говийн залуу гээч маань аав ээж нь багад нь с:а:л:с:а:н тухай, ээж нь Түнхэлийн хүнтэй суугаад орхиод явсан тухай, эмээ өвөөтэйгөө амьдардаг тухай бүх л юмаа ярив. Чат ч өргөжиж дахиад Түнхэлд ирж ажилд нь туслая гэв. Би ч баярлав, хэн ч харсан сайхан л залуу хархүү, ажилд ч гав шав. Би ч харин ёстой залуу яадаг ч бсн үе мулт бүү хэл өөрөөс дүү эр сонирхдоггүй бсн ч түүнийг харах бүрт хөөрхөн гэхээс илүү тэр цэвэр ариун сэтгэл нь үнэхээр хайрламаар мэдрэмж төрдөг бсныг нуух юун… Тэгсэн сар гарангын дараа тэр маань Түнхэлд буцаад ирж, би хотод явж байж таарч. Хэд хоногийн дараа тосгондоо очтол говийн залуу гэх хүү маань гэгээ татуулан мишээгээд л “аниа би хүрээд ирсэн” гээд ороод ирэв. Өө тийм бшдээ гээд, угаас ажил шувтарч бсн 8р сарын дунд бсн тул за чи хэд хоног тэгж ингэж ажиллаад эгч нь чамд хонхны баярын хувцас хэрэглэлийг нь авч өгье гэж тохиролцов. Угаса манай тэднхийн малчдын Божух, Мөөжиг, Шоонтого, Золбоо гээд хүүхдүүд бүгд хэсэг зуурт Нара эгчийнхээ ажилд туслах зөгийчин хийгээд өдрийн 30К авя ажиллаж бсөөн зөндөө зураг түүх фб пост ч бдг юм. Хэрвээ намайг хүүхдэд х:ү:ч:и:р:хи:й:л:э:г:ч болгож ойлгуулах гэж бгаа бол том алдаа болноо. Хэн ч хаана ч хэлнэ. Говийн залуу гэж нэрлээд бгаа бид 2-н хувьд бол яахавдээ ёстой л санаанд багтамгүй онцгой явдал болсон юмаа. За тэгээд зун дуусч бдг бдг руугаа хэн хэн нь буцацгаав. Мэдээж хэсэг зуур ч гсн хамт бж дасалцсан хүмүүс чат өргөжиж санаж үгүйлж бгаагаа ч бичилчдэг л болов. Гэсэн ч би тийм балмад ичих нүүргүй хүн биш шүү дээ… Болохгүй бүтэхгүй талаар ярьж, өөрийгөө олны хэл амын бай болсон нийгмийн хүн гэдгээ хичнээн хэлж яривч санаж үгүйлдэг салж хагацамгүй гэх бдл миний толгойн өвчин болж байсан ч үнэхээр тийм бол яагаад би хайраас татгалзах ёстой гэж боддог ч байв!!! Юуг нь нуухав… Эх нь үнэндээ хүүхдээ гэдэггүй хүн бсныг онцолж дурдая, оюутан болсноос нь хойш бүр үнэндээ хатсан ааруул хүүдээ хялайлгачихдаггүй тийм л хүн бсымаа. Эрээний хогоор хаад нэг залгуулдаг бсныгаа би юугаар ч дутаагаагүй өсгөсөн гэж хашгичиж явдаг хүн бдгиймаа. Би ч хөөрхий говийн залуу гээд бгага чи хэрвээ надтай бмаар бгаа бол сургууль соёлоо зөв сонгох хэрэгтэй, мэргэжил мэдлэг дээр нь хүртэл анхаарч сургууль соёлыг нь хөөцөлдөөд Монголын Топ 3н сургуулийн 1д хүртэл суралцуулж л байгаа. Мэдээж төлбөр тооцоог нь би л хийж таараа. Сүүлдээ би эхийг нь хүүгийнхээ өмнө хариуцлага хүлээж үз гэсээр өнгөрсөн семестерт 1 сая төгрөг тэднээр төлүүлж үзсэн бдгийм. Замын Үүдээс эмээ өвөө нь хүртэл үр ачаа дагуулан ирж, дайлуулж, надаар эмнэлэг домнологоо төлүүлээд бид 2-г их мөнгө үрдэг юм бн шүү, хямгадаж бай гэхийн сацуу сайхан амьдардым бн нтр гээд өөрсдөө үзэж хараад хонож өнжөөд явж бсн хүмүүс бдг даа. Одоо харин х:о:й::т эцгийн шараар намайг хүүхэд х:ү:ч:и:рх:и:й:л:э:г:ч болгох гэж бгаа бол чат зураг хөрөг түүх өчнөөн бийг санацгаагаасай!!! Ийн явсаар бид 2 өнөөдөр ээж аав болох гэж бгаа юм, яадаг юм! Говийн залуу бид 2 20н насны зөрүүтэй ч үе тэнгийнхнээс ч илүү биесээ ойлгож, хайрлаж, дэмжиж, зөвлөж, дутуугаа нөхөж, дундуураа дүүргэнхэн хэдий хүртэл хамт байх тавилантай юм төдий хүртэл хамт байя гээд л явж бгаа юм!!! Ийм л байна!!!Хүүхэд х:ү:ч:и:р:хи:й:л:э:г:ч айлын хүү булаагч мэтээр сэвж бгаа сайтууд та нар нэр төр сэргээлгэх шүүх хуралд сайт шиг суугаарай!!! Эх нь хүүхэддээ хэрхэн ханддаг бсныг, мэдэх ёстой хамгийн чухал хүн нь болох хүү нь өөрөө мэддэг юмаа. За тэр талаар дараа бас жич пост бичнээ!!! Би говийн залуугийн эхэд аль 2 жилийн өмнө хэлж бсн бдгийм!!! Чи намайг баллах гэж бгаад хүүгээ л баллав. Би бол үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн үүрэгтэй ү:х:э:х: эрхгүй эх хүн. Харин хүү чинь эмзэг насан дээрээ ямар ч зөв буруу шийдвэр гаргаж болзошгүй насан дээрээ явааг анхаараарай гэж хэлж бснчлан одоо ингээд өөрсдөө авчраад хүргэж өгсөн хүүгээ намайг х:ү:ч:и:н:д:э:ж авч булааж гэртээ дарж эрхийг нь зөрчсөн болгох гэж бж угаас өөрсдийг нь нэг нүдээрээ үздэггүй хүүгээ бүр мөсөн алдавдаа л гэмээр бн!!!

ГАЛ ТАХИХ ТУХАЙ. Айл гэр бүл бүр өөрийн голомтын галыг тахиарай. Тэгвэл тэр жилдээ аз хийморьтой явдаг юм шүү. Заавал лам бөө гэхгүй өөрсдөө тахиж болно. Өөрийн сэтгэлийн хүчээр өөрсдөө сайхан амьдрах хэрэгтэй биз дээ. Юу юу орох вэ гэвэл өвчүү, ганга, сархад, цай, сүүл 3 хэрчим, идээ, шар тос зэрэг зүйл орно. Хүн өөрөө сэтгэлээсээ хийвэл галыг өөрсдөө тахиж болдог юм монголчуудаа. Айлын гэрийн гал тахих ёс жаягаас: галыг гэртээ юм уу гадаа тахиж болно. Галыг гэрийн эмэгтэй нь асаана. Галыг дүүрэн шинэ шүдэнзээр асаадаг. Гал бадарч дүрэлзэж эхлэх үед өвчүүгээ тавиад сархад, ганга, шар тос, цай, идээ, сүү, сүүлээ өргөнө. Тэгээд өөрсдийнхөө овог нэр жилийг хэлнэ нэг ёсондоо ийм хүмүүс гал тахиж байна гэдгээ мэдүүлнэ. Гэрийн эзэн эхнэр хүүхдүүд дараална. Түүний дараа галдаа гурвантаа мөргөөд уухайг 3 удаа хэлнэ. Энэ үйлийг хийж байхдаа урьд нь гаргасан ямар нэгэн алдаа хэн нэгэнд нь байсан бол түүнийг нь уучилж тэр хүн нь дахин алдаа гаргахгүй гэж сэтгэлдээ чин сэтгэлээсээ хүснэ. Түүний дараа бие биенээ хүндэтгэн энхрийлж чин сэтгэлээсээ талархал илэрхийлнэ. 2 дахь өргөл сархад, ганга, шар тос, цай, идээ, сүү, сүүлээ дахин өргөөд сайхан үгтэй дууг чангаар дуулна. Байнга аялж явдаг болж өгвөл хүн бүр өөр өөрийн дуу байвал сайн. дуулж дуусаад дахин гурвантаа уухайлна. Дахин гал дээрээ сархад ганга шар тос идээ сүү сүүлээ өргөөд хишиг буянгаа аривжуулах үйл буюу тавгийн идээ мөнгө төгрөг түрийвчээрээ даллага авч 3 удаа нар зөв эргүүлж 3 удаа уухайлна. Дараа нь тэр жилдээ хүсэж байгаа гурван хүслээ цэвэр цагаан цаасан дээр бичиж галдаа өргөнө. Түүний дараа өөрсдөө дахин нэг сайхан аялгуу барьж дуусгана. Сархадыг гэрийн эзэн заавал өргөх ёстой. Энэ тахилгын өдөр нь морь юм уу хонь байвал сайн гэдэг. Энэ жилийн хамгийн сайн өдөр нь цагаан морин өдөр байгаа болно. (“Сүү, архийг галдаа бус гараад тэнгэр хайрхандаа өргөх буй зээ”) #copy

ГАЛ ГОЛОМТОО ДЭЭДЛЭХ ЁСНООС… Нийгмийн гол цөм болсон гэр бүлийн харилцаанд гал голомтоо хүндэтгэх, түүнийг ариун дагшин авч явах нь хүн бүрийн бахархал төдийгүй гал голомтоо хүндлэн дээдэлсэнээр аз жаргалтай, тэгш заяатай амьдарна гэж өвгөд хөгшид маань үр ачдаа сургадаг. Энэ нь эртний Монгол ёсонд гал голомтоо хүндлэн бишрэх, шаардлагатай үед галаа тахих, идээний дээжээ өргөх, гал руугаа муу, муухай юм хийхгүй ариун байлгах ёсыг эрхэмлэснээр илэрдэг байна. Монгол туургатан бүр эртнээс галыг хамгаас эрхэмлэн хүндэтгэж, нандигнан хамгаалж иржээ. Галын бурхан гэж гурван настай балчир хүүхэд байдаг гэлцдэг. Гал руу хог новш, сонгино сармисны хальс, муу юм хийдэггүй. Галын бурхан бузартана гэж цээрлэдэг. – Харин шар тос, архи, өөх мах, шинэ торго дурдангийн өөдөс өргөдөг. – Галын бурханыг ариусгахдаа бор давс цацдаг. – Болсон идээний дээжийг өргөдөг. Галын бурхан хоол гурав халбагадах, мах гурав огтлох хүртэл горьддог гэдэг. Гал руу нулимбал буянаа барна, сүү хийвэл нүд сохорч, малын сүү татрана гэдэг. Гал руу цустай бохир юм хийхгүй, хутга мэсний үзүүрээр чичлэхгүй байх, гал дээгүүр алхахгүй байх, гутал ороолт, оймс, хөсрийн юмс галдаа ойртуулахгүй байхыг эрхэмлэдэг. Галдаа үсний сэв хийдэггүй. Цаасанд боож шатаадаг. Галын бурхан айдаг гэдэг. Галын дэргэд сүхээр юм цавчдаггүй. Галын толгойг авчихаж магадгүй гэдэг. Шүүс хуваахаасаа өмнө гал голомтоо заавал мялаадаг. Богино хавиргаар үйлс бүтэх, бүдэрхийгээр бүх юм бүтэмжтэй сайхан болох, булуу чөмгөөр баяжихыг бэлэгддэг.

ХҮМҮҮС ГАЛТАЙ БОЛСОН ДОМОГ Урьд манай энэ тивийн хүмүүс гал хөсгүй байж гэнэ. Орой бүр дээд тивийнхэн гал түлж, үй түмэн түүдгийн оч гялалзуулан байхыг харж атаархан галнаас нь олж авахаар хэлэлцэж тас бүргэд бие том баригдчихна гээд хараацай хурдан шаламгай, бие жижиг тул яг таарна хэмээн түүнийг дээд тивээс гал олж ирээч гэж гуйсанд хараацай дээд тивд очиход айл амьтан оройн хоолоо хийж байхад нь таарч нэг айлын тооноор нь шумбан орж цогтой гал зуугаад дээш хөөртөл галын хайчаа барьж байсан гэрийн эзэгтэй: галын хулгайч гэж хашгиран хайчаараа хараацайн сүүлнээс хавчаад авсан нь хараацайн сүүл ац хэлбэртэй болж манай тив галтай болсон гэнэ. Галын ачаар хүмүүний бие бялдар уураг тархины хөгжил дээшилж, монголчууд галын Лха тэнгэр гэдэг утгаар бас ариутган цэвэрлэгч байгалын ариун хүч гэдэг утгаар шүтэж гал бол хамгийн ариун, юм бүхэн түүний дотор хүн хүртэл ариутгагдана, товчоор хэлбэл гал бүхнийг ариутгана гэдэгт гүнзгий итгэнэ. Холоос яваа гийчин, оршуулгад оролцоод ирж байгаа хүмүүсийг галын дундуур гаргаж дотоод сэтгэл санаа, дагалдаж яваа элдэв энергийг ариусгах мэдлэгтэй холбоотой.

Засгийн газрын 2022 оны есдүгээр сарын 28-ны хуралдаанд цахим гэрчилгээнд хамрагдаагүй тээврийн хэрэгслийг 2023 оны гуравдугаар сараас хөдөлгөөнд оролцуулахгүй болохыг Хот хариуцсан сайд, Нийслэл Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулах Үндэсний хорооны дарга Ж.Сүхбаатар танилцуулсан. Мөн зам, тээврийн удирдлагын ухаалаг системийг бүрдүүлэгч цахим гэрчилгээ олгох ажлыг 2022 оны дөрөвдүгээр улиралд багтаан зохион байгуулж, 2023 оны нэгдүгээр сараас дагаж мөрдүүлэх, Цахим гэрчилгээнд хамрагдаагүй тээврийн хэрэгслийг 2023 оны гуравдугаар сараас авто замын хөдөлгөөнд оролцуулахгүй байх ажлыг зохион байгуулахыг холбогдох сайд нарт үүрэг болгосон. Үүний дагуу ирэх гуравдугаар сарын 1-нээс нийслэлд замын хөдөлгөөнд оролцож буй бүх тээврийн хэрэгсэлд цахим гэрчилгээ олгохоор бэлтгэл ажлыг хангаж байгаа аж. Улмаар дөрөвдүгээр сарын 1-нээс цахим гэрчилгээг ашиглаж эхэлнэ. Цахим гэрчилгээ нь радио давтамж суурилагдсан “Tag” байх бөгөөд уулзвар гарц болгон дээр уншигч төхөөрөмж байршуулна. Нийт 450 байршил, 160 уулзвар дээр төхөөрөмжийг байршуулж, торгуультай, зөрчилтэй машин хөдөлгөөнд оролцох боломжгүй болно. Мөн жолооч нар ачаалалтай уулзвар, замыг ашигласан тохиолдолд илүү төлбөр төлнө. Энэхүү цахим гэрчилгээг хэрэглээнд нэвтрүүлснээр татвараа төлөөгүй, даатгалд хамрагдаагүй зэрэг зөрчилтэй тээврийн хэрэгслээр хөдөлгөөнд оролцох боломжгүй болох аж. Б.БАЯРТ МҮЭХ: ИРГЭДИЙН ЦАЛИН, ТЭТГЭВРИЙГ ЯАРАЛТАЙ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ХЭРЭГТЭЙ Дэмжиж байвал 1 гэж бичээд ШЕЙР!!! МҮЭХ-ноос Засгийн газрын тогтоолтой холбоотойгоор үйлдвэрчний эвлэлийн холбоод мэдээлэл хийлээ.МҮЭ-ийн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга М.НЯМДАВАА: “Төсөв зардлыг хэмнэх, орон тооны давхардлыг арилгах, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэхгүй байх Засгийн газрын тогтоол гарсан. Энэ нь төрийн захиргааны албан тушаалтанд хамааралтай гэсэн. Гэтэл энэ нь төрийн үйлчилгээний ажилтан, багш нарт үйлчилж байгаа тул энэ тогтоолыг дэмжихгүй байна. Цар тахалтай холбогдуулан өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгдэж, иргэдийн худалдан авах чадвар буурч байна. Тиймээс Засгийн газар шатахуун, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлттэй холбоотой цалин, тэтгэврийг нэмэх шаардлагатай байна” гэлээ. Г.Өнөрбаяр: Таван жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоосноор нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцэж байна. Өчигдөр тус хуулийн төслийг НББ-ны байнгын хороо хэлэлцээд хэлэлцэхийг дэмжсэн билээ. Хуулийн төслийг УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж нарын гишүүд өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард өргөн барьсан юм. Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбоотойгоор гишүүд асуулт асууж, хариулт авлаа.УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатар: Энэ асуудлыг шийдсэнээр хэдэн төгрөгийн зардал гарах вэ. Иргэдийн санал хүсэлтийг авсан уу. Нэмэлт зардлуудаа хасаад тэтгэврээ нэмэгдүүлэх шаардлага байна. Энэ тал дээр байнгын хороо ямар байр суурьтай байна вэ.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: Манай яамнаас Нийгмийн даатгалын багц хуулийн төслийг өргөн барьсан. Хуулийн төсөлд таны ярьсан зүйлийг бүгдийг нь тусгаж оруулсан. Жилд 30 мянга орчим хүн тэтгэвэр тогтоолгож байгаа. Үүний 70 орчим хувь нь тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэврээ тогтоолгодог. Үлдэж байгаа хүмүүсийн цөөн хувь дээр энэ дараалсан таван жил гэдэг асуудал яригданаУИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: Долоон жилийн хугацаанд хүмүүс ажлаа сольдог, завсарддаг асуудал байдаг. Тиймээс долоон жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоолгох нь иргэдэд маш их хохиролтой. 2022 оны төсөв дээр 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө шаардагдана.УИХ-ын гишүүн Г.Амартүвшин: Засгийн газрын өргөн барьсан хуультайгаа хамт хэлэлцээд явж болдоггүй юм уу. Сүүлийн таван жил өндөр цалин авсан хүмүүс илүү хожоод, бусад ахмадуудад ямар ч ялгаагүй юм биш үү. Энэ хуулийг баталснаар ямар хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай вэ. 2022 оны төсвөө баталчихсан. Санхүүжилтээ яаж шийдэх юм бэ?УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: МАН-ын бүлэг энэ хуулийг хэлэлцэхийг дэмжчихээд багц хуультай хамт хэлэлцье гэдэг санал тавьсан. Гэхдээ энэ хууль бол ирээдүйд тэтгэвэрт гарах хүмүүсийн тэтгэврийг тогтоохдоо таван жилээр тооцно гэж байгаа. Эрт тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн асуудал тусдаа асуудал. Энэ хуулийг баталбал бид олон ахмадынхаа тэтгэврийг 500 мянга болгох боломж бүрдэх юм.УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэн: 2016-2021 онуудад улсын төсвөөс тэтгэврийн санд хэдэн төгрөг шилжүүлсэн бэ. НДШ-ийг 20-иос 25 хувь болгох, тэтгэврийн дунджийг 7 жилээр тооцох гэдэг асуудлыг би Сангийн сайд байхдаа батлуулж байсан. Тэтгэврийн санд ямар хэмжээний нэмэлт дарамт ирэх вэ?Тэтгэврийн сангийн орлого зарлага улсын нэгдсэн төсөвт тооцогдож явдаг. Ирэх оныхоо төсвийг баталчихсан. Жил бүхэн 120 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ. Ингэснээр НДС-д жил бүхэн улсын төсвөөс 800 орчим тэрбум төгрөгийн татаас өгнө. Ард түмэнд таалагдаж гоё юм ярьж болно. Гэхдээ байгаа юмаа тараадаг, хуримтлуулдаг юмгүй байх нь зөв үү.УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: 2021 онд 35 мянган тэтгэвэрт гарсан. Үүний 70 хувь нь хувь тэнцүүлсэн болон бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэвэр тогтоолгосон. Жилд дөрөвхөн тэрбум төгрөг хэмнэхийн төлөө ахмадуудынхаа эрх ашгийг хохироох ёсгүй байсан юм. Энэ шийдвэр төрд иргэдийн итгэх итгэлийг алдагдуулсан.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: 2016 онд улсын төсвөөс 494, 2017 онд 570.3, 2018 онд 609.8, 2019 онд 605.5, 2020 онд 400, 2021 онд 603.5 тэрбум төгрөгийг НДС-д татаас болгож өгч байгаа. 2022 онд улсын төсвөөс 459.8 тэрбум төгрөг өгнө. Долоон жилийг таван жил болгосноор тэтгэвэр огцом нэмэгдэх юм шиг буруу ойлголт өгч болохгүй. Нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ.

Махан ургацаг/папиллом – арьсан дээр гарсан хоргүй хавдар хэмээгддэг. Цайвраас авахуулаад хар бор өнгөтэй ч байна, зөөлөн болон хатуу зэрэг бүтэцтэй. Махан ургацаг гарах шалтгаан – хүний папиллом вирус. Уг вирус нь халдвартай хэмээгддэг. Бэлгийн болон ахуйн замаар халдварлана – гар барих, олон нийтийн газар, мөн бусдын ариун цэврийн хэрэгслээр ч халдварладаг. Үүнээс гадна арьсны микро гэмтлүүд ч нөлөөлдөг: үрэгдэх, хагарах, шарх зэрэг болно. Хэрвээ эмзэг эрхтний орчим махан ургацаг гарсан бол заавал эмчид хандан үзүүлэхийг зөвлөж байна, жишээ нь – нүүр, нүд орчмоор гарсан бол анхаараарай. Бусад тохиолдолд гэрийн нөхцөлд махан ургацгийг авах онцгой эмчилгээ байхгүй ажээ. Бие даан эмчилгээг эхлэхээс өмнө гоо сайхны эмчтэй заавал зөвлөх нь зүйтэй – зарим нэг тохиолдолд махан ургацгийг байгаа чигээр нь үлдээсэн нь дээр байдаг. Яагаад гэвэл ихэнх махан ургацаг өөрөө жижгэрч унах хандлагатай ажээ. Энэхүү нийтлэлээр гэрийн нөхцөлд махан ургацгаас хэрхэн салах аргыг танд танилцуулах болно. Махан ургацгийг хэрхэн арилгах вэ? Ардын эмчилгээ 1. Шүүдэргэнийн шүүс Магадгүй хамгийн түгээмэл арга болов уу? Шүүдэргэнийн цэвэр шүүсээр махан ургацгийг унагаах эмчилгээг эрт дээр үеэс хийдэг байжээ. Махан ургац гарсан хэсгийн арьсыг гэмтэхээс хамгаалж хүүхдийн тос түрхэнэ. Махан ургац дээрээ 2-3 цаг тутамд шүүдэргэнийн цэвэр шүүсээ түрхээд хаттал нь оролдох хэрэггүй. Ингээд махан ургацаг унатал байнга түрхээрэй.   2. Төмсний шүүс Махан ургацаг гарсан хэсгийг төмсний шинэхэн шүүсээр арчиж болно. Өдөрт 2-3 удаа төмсний шүүс түрхэнэ. Долоо хоногийн дараа гэхэд үр дүнг та мэдрэх ажээ. Ургацаг багастал эсвэл бүрэн унатал түрхсээр байна.   3. Е амин дэм Өдөрт 2-3 удаа арьсны асуудалтай хэсэгт Е амин дэмийн тос түрхээрэй. Үр дүнг 1-2 долоо хоног хүлээх хэрэгтэй болно. Илүү өндөр үр дүнд хүрэхийг хүсэж байгаа бол тосон Е амин дэмийг сармистай хольж хэд хоног хандалсны дараа түрхэнэ.   4. Багваахай цэцгийн ханд Хэрвээ зуны цагаар махан ургацаг гарсан бол та багваахай цэцгийн хандаар эмчилж болно. Саванд дүүрэн багваахай цэцэг хийгээд Тройной одеклолон хийгээрэй. Хоёр долоо хоног харанхуй газар хандалж орхино. Уг хандыг өдөрт 5 удаа махан ургац бүрэн унатал дээр нь түрхээрэй.   5. Цагаан гаа Цагаан гаагаар махан ургацгийг хэрхэн эмчлэх вэ? Түүхий цагаан гаагаар махан ургацгийг арчина. 2 долоо хоног орчмын дараа ургацаг хэмжээгээр жижигрэх бөгөөд эцэст нь унах ажээ.   6. Цайны модны тос Чийгтэй хөвөн дээр цайны модны 2-3 дусал тос дусаагаад махан ургацгаа зөөлөн арчаарай. Өдөрт 3 удаа арчих бөгөөд 10 хоногийн дараанаас ургацаг өөрөө унана.   7. Алимны уксус Уг эмчилгээг хийхээс өмнө эхлээд махан ургацаг гарсан хэсгийн арьсыг хамгаалж ургамлын тос түрхсэн байна. Хөвөнд алимны уксус шингээгээд ургац дээрээ тавиарай. Дээрээс нь шархны лент нааж 30 минут байлгана. 6-7 цагийн дараа эмчилгээг давтана. Мэдэгдэхүйц үр дүн 5 хоногоос ажиглагдана.   8. Нимбэгийн шүүс Нимбэг нь нимбэгийн хүчил агуулдаг бөгөөд махан ургацгийн эд эсийг задлах байдлаар үйлчилгээ үзүүлдэг. Хөвөнд нимбэгийн шүүс шингээгээд ургацтай хэсэг дээрээ тавиад хатаана. Өдөрт хоёр эсвэл гурван удаа 2-3 долоо хоногийн турш ургацаг бүрэн унатал эмчилгээг хийнэ.   9. Хахууны тос Хахуун нь нян болон үрэвслийн эсрэг үйлчилгээгээрээ алдартай. 2-3 дусал хахууны тосыг 4-6 дусал далдуу модны самрын тостой холино. Холимог тосыг ургац дээрээ түрхэнэ. Өдөрт гурван удаа эмчилгээг хийх хэрэгтэй. Махан ургацаг аажимдаа хатаж унана. Хэрвээ махан ургацгийг ул мөргүй арилгахаар шийдсэн бол зөвхөн гадуур эмчилгээ тус болохгүй. Юуны түрүүнд өвчний эх сурвалжийг тогтоож эмчлэх ёстой. Үүний тулд эрүүл мэндээ сайжруулах, дархлаагаа дэмжих ёстойг анхаараарай.

АЛТАН ОВООНЫ ДОМОГ ХУУЧААС: Дарьганга нь өвс бэлчээр, ус ургамал тэгширсэн, үржил шимт хөрстэй, уудам тал хөндий, уул толгод хосолсон үзэсгэлэнтэй сайхан нутаг [5, т.98] бөгөөд энэ нэрийг сонссон хэний ч сэтгэлд Алтан овоо, Онгон Молцог элс, Ганга нуур, хунгийн чуулал, Торой бандийн тухай домог, адуун сүрэг, ноён хатан хөргүүд, ур хийц гайхам мөнгөн эдлэл гээд олон зүйл буух ба энэ бүгдтэй холбоотой түүх баримт, домог яриа бүгдийг өгүүлж баршгүй. Энэ нутагтаа хамгийн эрхэм хүндтэй төдийгүй Дорнод Монголын тахилгат газруудаас хамгийн алдартай нь Дарьгангын Алтан овоо юм. Дарьгангын Алтан овоо, түүний сан тахилгын судрын талаар доктор О.Сүхбаатарын “Монголын тахилгат уул усны судар”-т нилээд дэлгэрэнгүй буй. Энд дурдсан том бүтээлтэй утга давхцуулахгүйг хичээн, энэхүү сэдвээр бусад судлаачдын бүтээл дэх тэмдэглэл сэлт хийгээд нутгийн зарим настан буурлын аман хуучаас нэмэн эхийг зорилоо. Дарьгангын сүргийг байгуулсны дараа тахих овоо анх тогтоох үед нутгийн эрх баригчид Их булгийн зүүн хойно Давхар энгэрийн ард байдаг Дашлүнг харин ардууд Дарь овоог тахина гэж маргалдахад ноёд гар тутмаас тодорхой тооны хуяг эр, азарга албадан гаргуулж Давхар энгэрээс чулуу зөөлгөж, Дашлүн дээр овоо босгуулж эхлэхэд нутгийн шударга эр Жамъян, Магсар нар ард олныг тухирч зарга тэмцэл үүсгэн Гусай амбанд (gusai amban-Хошуу сайд) заалджээ. Тэд Дарь овоог байхад Дашлүнг тахина гэж Давхар энгэрийн чулууг зөөлгөж, дээдсийн сүргээс 70 гүү сувайруулан, албаны олон эрчүүдийг чирэгдүүлэн, ар гэрийг нь зовоож байгааг илчилсэн тул заргаа авч, Дарь овоо нутгийнхны жил тутмын тахилгатай болж “Дарь Алтан овоо” гэж алдаршсан ажээ [1, т.12]. Ингээд энэхүү овоог жил бүрийн хаврын эхэн ба зун хоёр удаа тахидаг болж … мөн зарлигаар Орлой Мэргэн хутагтыг дарьгангачуудын шүтэж явах лам болгосон ба тэрээр Дарь овооны жилийн хоёр тахилгыг удирддаг байв [1, т.11]. Ламын гэгээн буюу Орлой Мэргэн хутагт өөрийн шавь нарынхаа хамт тусгай жууз тэргээр морилон ирж тахидаг байсан гэнэ. Мэргэн гэгээн ёс дэгийг хийж тахилгын ном уншдаг, хошуу ноён даллагыг барьдаг нарийн ёс горимтой байжээ [2, т.165]. Сүрэг байгуулагдахын өмнө Дарьгангыг хүн амьтан суудаггүй эзгүй нутаг байсан гэдэг ч зарим хүмүүсийн [7. Чимэдцэрэн, 54 нас] хэлж буйгаар захын Хар өндөр нь Сэцэн хан аймгийн өмнөд хилийн овооны нэг бөгөөд нутгийн айлууд хилийн овооны дагуу нүүж, гэрийнхээ буйраар хил хязгаараа тэмдэглэсээр ирсэн ажээ. “Дарь овоог байхад Дашлүнг тахина гэж” хэмээн гарч буйгаас үзвэл Алтан овоо нь бүх нийтийг хамарсан том тахилгатай биш ч нутгийнхан өмнө нь тахиж байсан гэж үзэж болохоор байна.
“Дарь овоо” гэсэн нэрийн тухайд Л.Жамсран, О.Сүхбаатар, В.А.Казакевич, О.Намнандорж г.м. эрдэмтэд, судлаачид өөр өөрийн саналыг хэлсэн байдаг. Дарь овоо, Ганга нуурын тухай “Дарь овоо нь Ганга нуур хатантай, Хонгор, Молцог хоёр хүүтэй, Баяндулаан, Лүн хайрхан түшмэлтэй гэх мэтээр ойр орчмын уул усыг садан төрөл, бараа бологчид нь хэмээн дүрсэлсэн аман яриа, домог элбэг бий. Дарь овоог Алтан овоо хэмээдэг нь шүтээн овоогоо эрхэмлэж дээдлэн хамгийн үнэт эрдэнэ алттай зүйрлэсэнтэй, мөн уул овоог нэрээр нь дууддаггүй цээр хүндлэлтэй холбоотой бололтой.
Зарим мэдээгээр “Алтан овооны ганжир байж хэдэн зууны нар салхинд бат чанга зогссон нэгэн модыг Отгонтэнгэр уулын өглөөн нар урьтаж тусах сарьдгаас” [4, т.79] газарт огт хүргэлгүй залж авчирсан ажээ. Энэ ганжир нь Алтан овооны оройд хүрмэн чулуугаар шатлан өрж босгосон Батцагаан суваргынхаа оройд эргэн тойрон бургас модоор хүрээлсэн хүрээн дотор байрлаж, нарны туяанд хол газраас гялалзан харагддаг байжээ. Мөн Батцагааны дэргэдээс харахад хавь ойрын 30-80 км орчмын газар Лүн хайрхан, Нарт, Дөш, Шилийн богд, Баяндулаан уулын орой тодхон үзэгддэг байжээ [2, т.161].
Батцагааныг босгохдоо дотор нь янз бүрийн ном судар, есөн эрдэнэ, идээ будааны зүйл, [7.Цэрэнжав, 81 нас], хадаг, цай [7. Р.Цэгмид, 80 нас] хийж босгосон бөгөөд 1945 онд цэргүүд Батцагааныг ухахад дээрх зүйлс гарчээ. Батцагааны гадаад байдлыг 1927 онд Дарьганга нутгаар аялсан Оросын угсаатан судлаач, хэл шинжээч В.А.Казакевич “Поездка в Даригангу” бүтээлдээ “ … Дараа өдрийн өглөө (1927 оны 9-р сарын 7) би хошууны гол шүтээн Алтан овоо уулыг (Дарь-Овоо) үзэхээр боллоо. Энэ нь Дарьгангад байдаг бусад олон сөнөсөн галт уулын нэгэн адил тогоо нь баруун хойд талаасаа бараг хормой хүртлээ цөмөрсөн уул юм… Хүрмэн чулуугаар оройд нь асар том “овоо” босгосон бөгөөд уулын хормойгоос түүн рүү нарийн жим хөтөлж аваачна. Овоо үелж шаталсан суварга хэлбэрийн гурван давхраатайгаас хамгийн доод суурийн диаметр 6 метр, нэгдүгээр давхрын өндөр нь 3 метр, 2, 3-р давхар нь тус бүр нэг нэг метр өндөртэй. Хамгийн дээд талд араг хөмөрч түүнд илд сум зэргийг хатгажээ… Өмнө зүгт хэдэн алхмын зайтай 2м өндөртэй алтадсан ганжир бүхий багана байна. Овооны зэргэлдээ тахилгад зориулсан хоёр модон ширээ байна. Энэ байгууламжийг хүрмэн чулууг хооронд нь шавж босгосон ба цагийн аясаар шаваас нь хаа сайгүй нуржээ. Овоо их холоос харагддаг бөгөөд би урд өмнө аялахдаа ийм аварга том байгууламжийг хэзээ ч харж байсангүй… “ [3, т.58] хэмээн нилээд дэлгэрэнгүй дүрсэлсэн байдаг.
Дарь Алтан Овооны эзэн сахиусыг дүрсэлсэн дүрслэл, холбогдох домог яриа элбэг байдаг. Аливаа тахилгат газар усны эзэн сахиусны хөргийг бүтээх, сан тахилгын судрыг зохиохдоо эхлээд уг газраа шинждэг. Орлой Мэргэн хутагт “Овооны эзэн нь цагаан морьтой эрэлхэг дайчин, цэргийн ноён байх ёстой” хэмээсэн ард олны саналыг үндэслэхийн зэрэгцээгээр Төвдөөс Дармаприя хэмээх ламыг залан авчирч, газар усыг шинжүүлэн овооны тахилгын судрыг зохиож, хөргийг бүтээсэн байна [7. Р.Цэгмид, 80 настай]. Иймээс овооны эзэн нь цагаан морьтой эрэлхэг дайчин, цэргийн ноён хэмээн дүрслэгддэг. Тухайлбал: “Газар баригч Дарьганга орны эзэн, буяны садан нөхөр сэлтийн илт онол, заллага, хангал, наманчлал, хувь бүрдсэний залбирал тахилга оршвой” сударт “ … бөмбөгөр цагаан болор уул адил дээд морь, цагаан үүлэн жигүүртнийг тэнгэрийн их эрдэнийн эмээл хазаар тэргүүтэн чимгээр бүтээж дээр нь цагаан болор урт илдний хурц ир нь машид бадраад түүнээс нь гэрэл цацран дайсан тотгод, хортон хамгийг тас хяргаад сэтгэлд санасан үйлс хэрэг нь бүгдийг эрхшээн хурааж, урт илднээ шингээн огоот болсноос дээд тэнгэр гурван сансрын эзэн Махаадевагийн лагшингийн өнгө Кайлаасын ууланд нарны буман гэрэл эвцэлдэх мэтээр үзэсгэлэнт гэрлийг машид бадруулсан нэгэн нигуур, хоёр мудартай, баруунаа цагаан болор урт илдийг огторгуйн төвд барьж шашны дайсныг үндсээр нь тасалж, зүүн мутартаа эрдэнийн тэвш таалан барьж, шашныг баригч хөвгүүн мэт тэтгээд, есөн зүйлийн хур буулгагч тэргүүндээ Кашига хийгээд торгон, титэм чимгэн, биедээ бурхны хувцас навс хөдөрч, ханцуйтан ямагт залбирч үзэсгэлэнд нь омогшин, хилэн маш бадарсан гурван мэлмийгээр ажаархан шуламсын омгийг хэмхчин таслаад хоёр өлмийдөө ялгуусан цэнгэлдэхийн байдлаар оршоосон авай. Түүний зүүн этгээдэд нь Мамаас гарсан хатан эрдэнийн титэмтэй агаад биеийн өнгө цагаан саруул, нэгэн нигуур, хоёр мутартай, эрдэнийн тэвшийг ихэд дүүргэн барьсан энэ хоёрын эргэн тойронд хөвгүүн түшмэл, цэрэг цуух, ноёныг татаж, дөрвөн аймаг цэргийн ноён тэргүүтэн, баригч эхийн эх орныг огоот дүүргэн, амарлингуй догшин байдалт дүрээр үл мэдэх бараадсан мэргэн нөхдийн чуулганаар хүрээлүүлж… “ [6, т.125-р] хэмээжээ. Товчилбоос, Алтан овооны эзэн нь цагаан хүлэг морь унасан, биедээ бурхны навс хөдөрсөн, нэгэн нүүр, хоёр мутартай, гурван мэлмийтэй, баруун мутартаа цагаан болор илд, зүүн мутартаа эрдэнийн тэвш барьсан баатар бөгөөд хатан, хөвгүүн, түшмэл, цэрэг, ноён бараа бологчдоор хүрээлүүлсэн хэмээн дүрсэлдэг ажээ.
Алтан Овооны хөргийг Овооны сүмд байрлуулан тахихаас гадна нутгийн айлууд ч овооны хөргийг хоймортоо залан тахисаар иржээ. Зээрднүүд овогт Р.Цэгмид (80 настай) гуай: – “… Одоо хүртэл айлууд Овооны эзний хөргийг нандигнан хадгалж тахиж явдаг. Нэг айлд нэг сайхан хөрөг байхыг би үзсэн. Урт хуйлж хадгаар ороосон зүйл гаргаж ирээд задлахад бөөрөнхий модыг голоор нь цуулж, голыг нь ухаж аваад хөргөө хуйлан түүндээ хадгалсан, нугалаас ч ороогүй хөрөг байна билээ. Тэр айлынхан: – Овооны хөргийг хамаагүй хүнд үзүүлэхээр гарлага гарах гээд байдаг юм. Танд л үзүүлж байна гэсэн. Манай хөгшин эцгийн ах Поожин гавж гэж байсан. Тэр хүн баригдаад явахдаа хүүхдэдээ өгсөн бололтой юм. Манайд жижиг хөрөг бий. Овооны хөрөг лам хүн биш хар хүн… “ хэмээн хуучилсан ба тэднийд буй хөргийг үзэхэд ойролцоогоор 10х13 см хэмжээтэй бурхны шашны хөрөг дүрслэлийн аргаар зурсан хөрөг байв. Мөн Зүүн гар адуучны баячуул дээдчүүлийн нэг болох Лувсаншарав маарамбынд овооны хөрөг бүрэн бүтнээрээ байдгийг Цэгмид гуайн ярианаас олж сонссон юм. Овооны эзэн цагаан морьтой баатар эрийн дүрээс илүү түгээмлээр цагаан хүлэг морины дүрээр нутгийн хүн ардад ивээлээ үзүүлдэг гэж олон домог хуучид өгүүлдэг. Алтан овооны тухай домгоос нилээдийг Дарьганга нутгаас төрсөн бичгийн хүн Г. Мэнд-Ооёогийн “Алтан овоо” романаас үзэж болно. Эдгээрийн заримаас дурдвал:… Аавын хуучаас: Алтан овооны хүлэг гэж сэтэртэй цагаан морь байсан юм. Хазаар, хөмөлдрөг хударгатай, их дэлтэй, хадаг яндар болсон цагаан морь овоо тахилгын үеэр явж, бус цагт Ганга, Дуутаар ундаалан, жасын адуунд бэлчээрлэнэ. Тахилгын үеэр их номхон, хүн болгон л хөлсийг нь гараараа илж, магнайдаа хүргэнэ. Бусад цагт онгон эмнэгээрээ явна шүү. Сүм хурал тарахын үеэр л сүүлдээ үзэгдэхгүй болсон гэдэг юм. Нутгийн олны ярилцах нь: Дөчин таван оны чөлөөлөх дайнд Дарьгангыг дайрч цэрэг өнгөрөх үеэр Дуутад нэг их сайхан, тарган, цагаан морь ус уугаад гарч байсан нь харагдсан, тэгээд яасныг мэдэхгүй. Дайнаас цэргүүд буцаж ирсэн өдөр нуруу туруугүй, туранхай цагаан морь Дуутын усанд орж байгаа харагдсан, тэгээд яасныг мэдэхгүй. Алтан-Овоо ард олноо дагаж яваад л эргээд ирсэн нь тэр юм болов уу. Аавын хуучаас: Манай нутгийн Даржаа хэмээх цэрэг Жэхэ хотын ойролцоох хээрийн эмнэлэгт байхад нь би уулзсан сан. Тэр надад дараах зүйлийг ярьсан юм. Дайсны гүнд тагнуул хийж яваад … шархдан ухаан алдан унажээ. Нэг сэргэсэн чинь усан манан татчихсан байж гэнэ … Тураг ядрахаараа уулаа гэж үг бий. Алтан-Овоогоо л бодож, залбирч хэвтсэн юм байна. Тэгтэл төвүүн төдхөн судаг дагаад нэгэн цагаан морь айсуй гэнэ шүү. Хамаг хүчээ шавхан тэрхүү моринд мордсоноо санаж байна, харин дараа нь юу болсныг санагүй байна. Нэг л мэдсэн энэ орон дээр хэвтэж байсан. Алтан-Овоо минь л ирж аварсан юм даа гэж тэр цэрэг ярьсан юмсан… [4, т.76-77] Доктор Л.Жамсран гуай: “Баруун Зууд явсан Дарьганга нутгийн нэг бадарчин аян замдаа төөрөөд, ядарч, турж туйлдаж үхэхийн даваан дээр үхэдхийн унаад хэвтэж байтал хэн нэгэн сэрээж чи энд хэвтээд яах вэ бос. Баруухан талд чинь худаг байна, бас идэх юм ч бэлдсэн байгаа гэжээ. Тэр бадарчин арай гэж босоод баруун зүг явахад үнэхээр худаг дайралдаж, хажууд нь нэг үхсэн адуу хэвтэж байж. Ингэж тэр бадарчин өлсөж, ундаасаж үхэх аюулаас аврагджээ. Энэ нь Алтан овоо ивээснийх ажээ” хэмээсэн бас нэгэн домог ярьсан юм.
Дарьгангачуудын дунд өргөн яригддаг, судлаачид ч зохиол бүтээлдээ дурддаг нэгэн домгийн арай дэлгэрэнгүй хувилбарыг В.А.Казакевич тэмдэглэжээ: “Төвдийн (Баруун зууд) хийдэд шавилан сууж асан Дарьгангын лам хурлын үеэр цай түгээж байгаад домботой цайгаа тэр чигт нь асгачихжээ. Тэгэхэд гэсгүй уг ламыг бэрээдэх (хэд бэрээдэхэд л тэр лам үхэх байлаа) гэтэл бэрээ өргөсөн гар нь хүндэрч, уншиж буй номоо давтсан чигтээ хөшчихжээ. Хэд хоног нөгөө гэсгүй ухаан нь элий балай байсны эцэст нэг өдөр Дарьгангын ламыг дуудан: – Чи ямар ид шид, эм тангийн хүчээр алахыг минь болиулав? Үүнийг энд өршөөдөггүй гэдгийг чи мэдэхгүй юу? гэхэд Дарьгангын лам:
– Би юу ч хэрэглээгүй, би тийм зүйл үнэхээр мэдэхгүй хэмээхэд гэсгүй: – Би дээрээс чинь бэрээгээ буулгахаар завдах тэр агшинд гэнэт цагаан морь унасан сүр хүч төгөлдөр нэгэн эр гарч ирж жадаа суга руу тулгаад би айсандаа хөдөлж чадаагүй хэмээжээ. Тэгэхэд лам: – Би бэрээ буух тэр агшинд айхдаа нутгийн шүтдэг овоогоо дуудсан юм. Энэ овоо маань цагаан морь унасан ивээгч эзэнтэй билээ хэмээжээ…” [3, т.60] В.А.Казакевич мөн: “…Жавзандамба хутагтын хувилгаан Төвдөөс Монголд залрах гэхэд Төвдийн уулс тэрхүү өндөр үнэ хүндтэй хувилгаанаа явуулахгүй хэмээн эсэргүүцжээ. Монголын уулс Төвдийн уулстай дайтаж хүч мөхөстөх үед Дарь овоо тодрон гарч урагш давшин Төвдийн уулсыг ялснаар Богд гэгээн Монголд заларчээ” гэсэн нэг домгийг тэмдэглэжээ. [3, т.59].
Нутгийнхны ярьдаг нэг сонирхолтой хууч гэвэл овооны орчинд үзэгддэг могойн тухай яриа. Дарьгангад цэргийн алба хаасан нутгийн нэг өвгөний яриагаар: -Алтан овооны Батцагаан суваргыг нураахад хадаг, цай мөн ч их гарсан даа. Хамгийн сүүлд нэг төмөр хайрцгийг өргөтөл дороос нь их том могой гарч ирээд Батцагааны балгасны доод хүрээгээр нэг тойрчхоод буцаад орчихсон. Цэргүүд ч айгаад төмөр хайрцгийг яг тэнд нь буцааж тавиад булчихсан… “ [4, т.126-127] байна. В.А.Казакевич “…Хошууны захиргааны дэргэдэх сүмд (Овоон сүм бололтой) засвар хийгээд одоогоор эзгүй байна. Энд нэг том, нэг жижиг сүм, саяхан шатсан өөр нэг жижиг сүм байна. Зуны улиралд энд 200 лам суудаг. Сонирхолтой нь сүмийн бүх хана туурга, өнцөг булан бүрт итгэмээргүй олон могой явах ба хүн үргээж цочоохгүй л бол эдгээр могой хэнийг ч яах ч үгүй. Могойг энд “урт хайрхан” гэж хүндэтгэн дуудах ажээ… “ [3, т.46-47] гэж бичжээ.
Алтан овооны тахилгыг эрт үедээ хэрхэн явуулж байсан талаар мэдээ баримт хомс, харин нилээд хожим буюу 1923 оны тахилгыг нүдээр үзсэн А.Эрэнчингийн дуртгалыг доктор Л.Жамсран тэмдэглэсэн байна. Үүнд:“ …Дарьгангын сүргийнхний дээдлэн шүтдэг Дарь Алтан овооны 1923 оны намрын тахилга 9-р сарын 12-нд болоход нийслэл Хүрээнээс хонин сүргийн гарын тэргүүн, Ерөнхийлөн Захирах Яамны дэс түшмэл улсад туслагч гүн Магсаржав Богд хааны зарлигийг хүргэж очсон… Сүргийн да тус бүр тахилгат идээ цонхор (тахилгын шүүс), шан бай авч очдог. Дарьгангын сүм хийдийн лам нар Овоон сүм (Архивын баримт мэдээнд Дагшин булаг хийд гэж буй) дээр очиж хурал хурсны дараа … Мэргэн хутагтыг залж овоон дээр очдог. Ноёд овооны урдуур сууна. Мэргэн хутагт овооны баруун талд майханд олон шавь нартайгаа ном уншиж, хэнгэрэг цан тасралтгүй нижигнэнэ. Ийм ажиллагаа 2-3 цаг тасралтгүй явагдаад ардууд овооны зүүн урд буй ноён хатны хөрөгт хадаг тавьж мөргөхөөр очдог. Тэгэхэд банди нар хадгийг булаалдан өвөртөлдөг. Үдээс хойш овооны баруун урд ганц их насны морьд уралдаж, бөх барилдан нааддаг. Төгсгөлд нь овоог гурван замаар тойрдог, дээд замаар лам хуврагууд доод замаар эмэгтэйчүүд явдаг. Овоон дээр эмэгтэй хүн гардаггүй.
Монгол улсын хааны зарлигаар Дарь овоог ёслол төгөлдөр тахих ажиллагаа хийхэд зарлигаар зарсан түшмэл хааны зарлигийг дуудаж, хүж торго шатааж, сум хадаг тэргүүтнийг овоонд өргөсөн. Урьд адил Их шавийн Мэргэн бандид хутагт Эрэнчинбадам оролцож тахилгыг хийсэн зэрэг нь нутгийн үймэрсэн олны сэтгэлийг засахад их л хэрэг болсон ажээ…” [1, т.27-28] хэмээсэн байна. Алтан овооны Батцагаан суварганы өмнө талд лам хуврагууд сууж тахилга уншлага үйлдэх үест нутгийн сайн хуурч нар Алтан овооны магтаалыг аялгуулан хуурдаж хурсан олныг цэнгээн баясгадаг байжээ[6, т.118]. Алтан овоог бүтэн хонины шүүс, цагаан идээгээр тахина. Сүргийн да тус бүр бүтэн хонины шүүс авч очин, лам нар сан уншиж, идээ, шүүс өргөсний дараа, овооны эзэнд сэржим өргөдөг байна. Мөн тахилгад оролцож буй айлууд ч идээний зүйл авч очиж тавцан дээр тавьдаг байсан байна.
В.А.Казакевич:“…Долоон сард энд нийт дарьгангачуудын овоо тахих их баяр болдог. Ёслолын үед Мөнххаан уулын хошуунаас Мэргэн хутагт ёслол төгөлдөр хүрэлцэн ирж тахилгыг удирддаг. Тахилгын элбэг дэлбэг ёслол ба хурлын дараа уулын хормойд бөх барилдан, морь уралдаж, идээ зоог дагалддаг. Тэр үед сэтэрлэх ёслол явагддаг… Эмэгтэйчүүд овоонд гарах чанд хориотойн учир нь энэ ариун дагшин газрыг бузарласныхаа төлөө үхэл зовлонд учирна гэж үздэг…” [3, стр-59] хэмээжээ. Энэ дашрамд уул, овоонд эмэгтэй хүн гарах хориотой гэдэг нь нэг талаас эцэг тэнгэртээ ойр очиж болохгүйтэй [7. Чимэдцэрэн, 54 нас], нөгөө талаас аливаа тахилгатай уул овоо нь хаан ноён, баатар эрс, өвгөн буурал, бичгийн мэргэдийн дүр бүхий (эр) эзэн савдагтай байдагтай холбоотой болов уу. Өндөр настан Цэрэнжав (81 настай) гуай: “…Овооны тахилгад бүх хошууд цонхор бэлтгэж очих ёстой. Мөн 12 сүм өөд өөдөөсөө хараад цонхороо тавьж суудаг. Хамгийн голд Овоон сүмийн лам нар сууна. Дарьгангын хошуунд Манжийн хаанд мэдээтэй 12, мэддэггүй нэг сүм байсан…“ гэж хуучилж байна. 1930-аад оноос тахилгыг хориглосон ч нутгийн эрдэмтэй лам, Дарьгангын Цэвэг вангийн 15 хүүхдийн отгон Инлай хэмээх Лувсандагва жил бүр нууцаар Алтан овоогоо тахисаар, гэртээ өглөө үдэш бүр сан тахилгыг нь бадраасаар 1994 оноос Алтан овооны их тахилгыг олон шавь нарынхаа хамт сэргээн явуулдаг болжээ. Эцэст нь тэмдэглэхэд, дорнод Монголын тахилгат газруудаас хамгийн алдартай нь болох 1697 оноос өмнө Захын Хар өндөр нэртэй байгаад нутгийн олны сэтгэл, шүтлэг бишрэлээр бүтсэн Дарьгангын Алтан овоо нь монголчуудын эрхэмлэн дээдэлдэг хүлэг морь унасан дайчин баатар, цэргийн жанжин эзэнтэй овоо бөгөөд түүхэн талаасаа Монголын зүүн урд хэсэгт цаг төр тайван бус байхад ард олныг зоригжуулагч нэгэн хүч болж ирсэн нь харагдаж байна. Дарьгангын Алтан овооны тахилгыг хутагтаас доош мяндагтай лам хөтлөн явуулдаггүй хэмээж буй нь энэ овоо хэр их сүр хүч, нэр хүндтэй болохыг илтгэнэ. Дарьганга нь өвс бэлчээр, ус ургамал тэгширсэн, үржил шимт хөрстэй, уудам тал хөндий, уул толгод хосолсон сайхан нутаг бөгөөд монголчууд үзэсгэлэнт сайхан тогтоцтой, өгөөж арвин газар усыг тахилга шүтлэгээрээ дархлан хамгаалж ирсний нэг жишээ нь Алтан овоо, Дарьганга нутгаа дээдлэн шүтэж буй энэ явдал юм.
Номзүй 1. Л.Жамсран. Дарьгангын сүрэг хошуу, УБ, 1994 2. Жү Чаэ Хиог, Г.Баярсайхан. Алтан овооны тухай /Монгол Солонгос улсын хамтарсан эрдэм шинжилгээ-3, Сэүл,1994/ 3. В.А. Казакевич. I. Намогильные статуи в Дариганге. II.Поездка в Даригангу, Ленинград, 1930 4. Г.Мэнд-Ооёо. Алтан Овоо , УБ, 1993 5. О.Намнандорж. Монгол орны газарзүйн гайхам сонин. УБ, 1967 6. О.Сүхбаатар. Монголын тахилгат уул усны судар оршвой. УБ, 2001 7. Судлаачийн хувийн цуглуулга хэрэглэгдэхүүн хуулав

Б.Жаргалсайхан:ЭНД ӨВДДӨГ… Эр эм салж сарнисан ч уулзах эцсийн цэг нь үр хүүхэд байх ёстой л доо. Үр хүүхэд гэр бүл салалтын хохирогч байх учиргүй. Хичнээн тусдаа амьдарч байгаа гэсэн үр хүүхдийнхээ нүдэнд бүтэн болж явдаг эцэг эхчүүд олон бий. Их сургамжтай, бодогдуулсан чин сэтгэлийн ярилцлага болжээ.Бичлэгийг ЭНД дарж үзнэ үү ОЛОН ТҮМНИЙХЭЭ ХҮСЭЛТЭЭР ГАЛЫН ТАХИЛГЫН ҮЕЭР ХЭЛЭГДДЭГ ЕРӨӨЛ МАГТААЛЫГ СИЙРҮҮЛЭН ХҮРГЭЖ БАЙНА ЗЭЭ ЦЭЦГЭЭ ӨРГӨЕ ӨӨ. /ганга, арц/ Бадар, бадар, бадар улам дээшээ бадар хэмээн хүч нэмэн хэлж галаа хөгжөөнө ХҮЖЭЭ ӨРГӨЕ ӨӨ. Онгон дагшин байгаль эх дэлхийн ариун охь болсон цэцгээ өргөлөө. Өндөр дээд язгуур, өвөг дээдэс маань анхилам сайхан үнэрт баясан цэнгэх болтугай. Галын тэнгэр баясах болтугай. ЗУЛАА ӨРГӨЕ ӨӨ. /шар тосоо өргөнө/ Таван хошуу малын маань хишиг буяны охь болсон ариун сайхан зулынхаа шар тосыг өргөе өө. Өвөг дээдэс маань энэ сайхан шар тосыг хүртэн хүртэн таалах болтугай. Өвөг дээдэс минь баясан таалах болтугай. ҮНЭРЭЭ ӨРГӨЕ ӨӨ. Үнэрийн дээж болсон үнэрт усаа өргөлөө. Өвөг дээдэс маань галын тэнгэртэйгээ хүртэх болтугай. УУРАГ СҮҮЛЭЭ ӨРГӨЕ ӨӨ. Таван хошуу хишиг малын маань буян болсон идээнийхээ дээжийг өргөе өө. Таван хошуу малын минь охь дээж болсон идээний дээж уураг сүүлээ, таалан, таалан, шимэн шимэн хүртэх болтугай. АРВИЖИХЫН ДЭЭД БУУДАЙГАА ӨРГӨЕ ӨӨ. Хишиг буян, идээ ундаа улам арвижих болтугай. Арвижихын дээд болсон арвайн дээжээ өргөлөө. Зээ ертөнцийн эрхт гэгээ, хурмастын хөвгүүн суултаас ирэх эрх өгөгдсөний дагуу галын ихдээ өвөг дээдэс, ураг ургийн дээдэстээ бид эдгээр хамаг нисваанисыг муу сэтгэлийг шатаагч гэрийн тэнгэрийн үйлсийн галын тэнгэр тань дор сөгдөн сөгдөн мөргөе. *Аавын минь асааж хайрласан *Ээжийн минь хөгжөөж хайрласан *Харанхуйг гийгүүлэгч *Хатууг уяраагч *Ган тогоот галын минь бурхан өршөөж хайрла хэмээгээд гэрийн гишүүд галдаа гурвантаа мөргөж, галдаа хүндэтгэл үзүүлнэ. Бурханы авдар дээрээ сүүтэй цайныхаа дээжийг шимийн архины охио дээжлэн тавина. /Маргааш өдөр нь шинэ цайгаа бурхандаа тавьсан цайтайгаа шинэтгээд тэнгэр бурхандаа өргөдөг номтой/ Галын тэнгэрийг цочоож айлгана гэж үздэг учраас Галын тахилгын үеэр шилээвэр, хайчаа нууж, тахилгын дараа гаргаж ирэн шар тосоор тослон мялаадаг заншилтай. Өв соёл судлаач, өв тээгч Л.Атарсайхан гуайн айлдварыг буулган бичиглэсэн редактор Д.Есөнбуян

МҮЭХ: ИРГЭДИЙН ЦАЛИН, ТЭТГЭВРИЙГ ЯАРАЛТАЙ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ХЭРЭГТЭЙ Дэмжиж байвал 1 гэж бичээд ШЕЙР!!! МҮЭХ-ноос Засгийн газрын тогтоолтой холбоотойгоор үйлдвэрчний эвлэлийн холбоод мэдээлэл хийлээ. МҮЭ-ийн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга М.НЯМДАВАА: “Төсөв зардлыг хэмнэх, орон тооны давхардлыг арилгах, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэхгүй байх Засгийн газрын тогтоол гарсан.  Энэ нь төрийн захиргааны албан тушаалтанд хамааралтай гэсэн. Гэтэл энэ нь төрийн үйлчилгээний ажилтан, багш нарт үйлчилж байгаа тул энэ тогтоолыг дэмжихгүй байна. Цар тахалтай холбогдуулан өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгдэж, иргэдийн худалдан авах чадвар буурч байна. Тиймээс Засгийн газар шатахуун, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлттэй холбоотой цалин, тэтгэврийг нэмэх шаардлагатай байна” гэлээ. Г.Өнөрбаяр: Таван жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоосноор нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцэж байна. Өчигдөр тус хуулийн төслийг НББ-ны байнгын хороо хэлэлцээд хэлэлцэхийг дэмжсэн билээ. Хуулийн төслийг УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж нарын гишүүд өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард өргөн барьсан юм. Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбоотойгоор гишүүд асуулт асууж, хариулт авлаа.УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатар: Энэ асуудлыг шийдсэнээр хэдэн төгрөгийн зардал гарах вэ. Иргэдийн санал хүсэлтийг авсан уу. Нэмэлт зардлуудаа хасаад тэтгэврээ нэмэгдүүлэх шаардлага байна. Энэ тал дээр байнгын хороо ямар байр суурьтай байна вэ.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: Манай яамнаас Нийгмийн даатгалын багц хуулийн төслийг өргөн барьсан. Хуулийн төсөлд таны ярьсан зүйлийг бүгдийг нь тусгаж оруулсан. Жилд 30 мянга орчим хүн тэтгэвэр тогтоолгож байгаа. Үүний 70 орчим хувь нь тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэврээ тогтоолгодог. Үлдэж байгаа хүмүүсийн цөөн хувь дээр энэ дараалсан таван жил гэдэг асуудал яригдана  УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: Долоон жилийн хугацаанд хүмүүс ажлаа сольдог, завсарддаг асуудал байдаг. Тиймээс долоон жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоолгох нь иргэдэд маш их хохиролтой. 2022 оны төсөв дээр 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө шаардагдана.УИХ-ын гишүүн Г.Амартүвшин: Засгийн газрын өргөн барьсан хуультайгаа хамт хэлэлцээд явж болдоггүй юм уу. Сүүлийн таван жил өндөр цалин авсан хүмүүс илүү хожоод, бусад ахмадуудад ямар ч ялгаагүй юм биш үү. Энэ хуулийг баталснаар ямар хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай вэ. 2022 оны төсвөө баталчихсан. Санхүүжилтээ яаж шийдэх юм бэ? УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: МАН-ын бүлэг энэ хуулийг хэлэлцэхийг дэмжчихээд багц хуультай хамт хэлэлцье гэдэг санал тавьсан. Гэхдээ энэ хууль бол ирээдүйд тэтгэвэрт гарах хүмүүсийн тэтгэврийг тогтоохдоо таван жилээр тооцно гэж байгаа. Эрт тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн асуудал тусдаа асуудал. Энэ хуулийг баталбал бид олон ахмадынхаа тэтгэврийг 500 мянга болгох боломж бүрдэх юм.  УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэн: 2016-2021 онуудад улсын төсвөөс тэтгэврийн санд хэдэн төгрөг шилжүүлсэн бэ. НДШ-ийг 20-иос 25 хувь болгох, тэтгэврийн дунджийг 7 жилээр тооцох гэдэг асуудлыг би Сангийн сайд байхдаа батлуулж байсан. Тэтгэврийн санд ямар хэмжээний нэмэлт дарамт ирэх вэ? Тэтгэврийн сангийн орлого зарлага улсын нэгдсэн төсөвт тооцогдож явдаг. Ирэх оныхоо төсвийг баталчихсан. Жил бүхэн 120 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ. Ингэснээр НДС-д жил бүхэн улсын төсвөөс 800 орчим тэрбум төгрөгийн татаас өгнө. Ард түмэнд таалагдаж гоё юм ярьж болно. Гэхдээ байгаа юмаа тараадаг, хуримтлуулдаг юмгүй байх нь зөв үү.УИХ-ын гишүүнБ.Пүрэвдорж: 2021 онд 35 мянган тэтгэвэрт гарсан. Үүний 70 хувь нь хувь тэнцүүлсэн болон бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэвэр тогтоолгосон. Жилд дөрөвхөн тэрбум төгрөг хэмнэхийн төлөө ахмадуудынхаа эрх ашгийг хохироох ёсгүй байсан юм. Энэ шийдвэр төрд иргэдийн итгэх итгэлийг алдагдуулсан.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: 2016 онд улсын төсвөөс 494, 2017 онд 570.3, 2018 онд 609.8, 2019 онд 605.5, 2020 онд 400, 2021 онд 603.5 тэрбум төгрөгийг НДС-д татаас болгож өгч байгаа. 2022 онд улсын төсвөөс 459.8 тэрбум төгрөг өгнө. Долоон жилийг таван жил болгосноор тэтгэвэр огцом нэмэгдэх юм шиг буруу ойлголт өгч болохгүй. Нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ.

ОЛОН ТҮМНИЙХЭЭ ХҮСЭЛТЭЭР ГАЛЫН ТАХИЛГЫН ҮЕЭР ХЭЛЭГДДЭГ ЕРӨӨЛ МАГТААЛЫГ СИЙРҮҮЛЭН ХҮРГЭЖ БАЙНА ЗЭЭ ЦЭЦГЭЭ ӨРГӨЕ ӨӨ. /ганга, арц/ Бадар, бадар, бадар улам дээшээ бадар хэмээн хүч нэмэн хэлж галаа хөгжөөнө ХҮЖЭЭ ӨРГӨЕ ӨӨ. Онгон дагшин байгаль эх дэлхийн ариун охь болсон цэцгээ өргөлөө. Өндөр дээд язгуур, өвөг дээдэс маань анхилам сайхан үнэрт баясан цэнгэх болтугай. Галын тэнгэр баясах болтугай. ЗУЛАА ӨРГӨЕ ӨӨ. /шар тосоо өргөнө/ Таван хошуу малын маань хишиг буяны охь болсон ариун сайхан зулынхаа шар тосыг өргөе өө. Өвөг дээдэс маань энэ сайхан шар тосыг хүртэн хүртэн таалах болтугай. Өвөг дээдэс минь баясан таалах болтугай. ҮНЭРЭЭ ӨРГӨЕ ӨӨ. Үнэрийн дээж болсон үнэрт усаа өргөлөө. Өвөг дээдэс маань галын тэнгэртэйгээ хүртэх болтугай. УУРАГ СҮҮЛЭЭ ӨРГӨЕ ӨӨ. Таван хошуу хишиг малын маань буян болсон идээнийхээ дээжийг өргөе өө. Таван хошуу малын минь охь дээж болсон идээний дээж уураг сүүлээ, таалан, таалан, шимэн шимэн хүртэх болтугай. АРВИЖИХЫН ДЭЭД БУУДАЙГАА ӨРГӨЕ ӨӨ. Хишиг буян, идээ ундаа улам арвижих болтугай. Арвижихын дээд болсон арвайн дээжээ өргөлөө. Зээ ертөнцийн эрхт гэгээ, хурмастын хөвгүүн суултаас ирэх эрх өгөгдсөний дагуу галын ихдээ өвөг дээдэс, ураг ургийн дээдэстээ бид эдгээр хамаг нисваанисыг муу сэтгэлийг шатаагч гэрийн тэнгэрийн үйлсийн галын тэнгэр тань дор сөгдөн сөгдөн мөргөе. *Аавын минь асааж хайрласан *Ээжийн минь хөгжөөж хайрласан *Харанхуйг гийгүүлэгч *Хатууг уяраагч *Ган тогоот галын минь бурхан өршөөж хайрла хэмээгээд гэрийн гишүүд галдаа гурвантаа мөргөж, галдаа хүндэтгэл үзүүлнэ. Бурханы авдар дээрээ сүүтэй цайныхаа дээжийг шимийн архины охио дээжлэн тавина. /Маргааш өдөр нь шинэ цайгаа бурхандаа тавьсан цайтайгаа шинэтгээд тэнгэр бурхандаа өргөдөг номтой/ Галын тэнгэрийг цочоож айлгана гэж үздэг учраас Галын тахилгын үеэр шилээвэр, хайчаа нууж, тахилгын дараа гаргаж ирэн шар тосоор тослон мялаадаг заншилтай. Өв соёл судлаач, өв тээгч Л.Атарсайхан гуайн айлдварыг буулган бичиглэсэн редактор Д.Есөнбуян

МҮЭХ: ИРГЭДИЙН ЦАЛИН, ТЭТГЭВРИЙГ ЯАРАЛТАЙ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ХЭРЭГТЭЙ Дэмжиж байвал 1 гэж бичээд ШЕЙР!!! МҮЭХ-ноос Засгийн газрын тогтоолтой холбоотойгоор үйлдвэрчний эвлэлийн холбоод мэдээлэл хийлээ. МҮЭ-ийн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга М.НЯМДАВАА: “Төсөв зардлыг хэмнэх, орон тооны давхардлыг арилгах, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэхгүй байх Засгийн газрын тогтоол гарсан.  Энэ нь төрийн захиргааны албан тушаалтанд хамааралтай гэсэн. Гэтэл энэ нь төрийн үйлчилгээний ажилтан, багш нарт үйлчилж байгаа тул энэ тогтоолыг дэмжихгүй байна. Цар тахалтай холбогдуулан өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгдэж, иргэдийн худалдан авах чадвар буурч байна. Тиймээс Засгийн газар шатахуун, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлттэй холбоотой цалин, тэтгэврийг нэмэх шаардлагатай байна” гэлээ. Г.Өнөрбаяр: Таван жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоосноор нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцэж байна. Өчигдөр тус хуулийн төслийг НББ-ны байнгын хороо хэлэлцээд хэлэлцэхийг дэмжсэн билээ. Хуулийн төслийг УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж нарын гишүүд өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард өргөн барьсан юм. Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбоотойгоор гишүүд асуулт асууж, хариулт авлаа.УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатар: Энэ асуудлыг шийдсэнээр хэдэн төгрөгийн зардал гарах вэ. Иргэдийн санал хүсэлтийг авсан уу. Нэмэлт зардлуудаа хасаад тэтгэврээ нэмэгдүүлэх шаардлага байна. Энэ тал дээр байнгын хороо ямар байр суурьтай байна вэ.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: Манай яамнаас Нийгмийн даатгалын багц хуулийн төслийг өргөн барьсан. Хуулийн төсөлд таны ярьсан зүйлийг бүгдийг нь тусгаж оруулсан. Жилд 30 мянга орчим хүн тэтгэвэр тогтоолгож байгаа. Үүний 70 орчим хувь нь тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэврээ тогтоолгодог. Үлдэж байгаа хүмүүсийн цөөн хувь дээр энэ дараалсан таван жил гэдэг асуудал яригдана  УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: Долоон жилийн хугацаанд хүмүүс ажлаа сольдог, завсарддаг асуудал байдаг. Тиймээс долоон жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоолгох нь иргэдэд маш их хохиролтой. 2022 оны төсөв дээр 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө шаардагдана.УИХ-ын гишүүн Г.Амартүвшин: Засгийн газрын өргөн барьсан хуультайгаа хамт хэлэлцээд явж болдоггүй юм уу. Сүүлийн таван жил өндөр цалин авсан хүмүүс илүү хожоод, бусад ахмадуудад ямар ч ялгаагүй юм биш үү. Энэ хуулийг баталснаар ямар хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай вэ. 2022 оны төсвөө баталчихсан. Санхүүжилтээ яаж шийдэх юм бэ? УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: МАН-ын бүлэг энэ хуулийг хэлэлцэхийг дэмжчихээд багц хуультай хамт хэлэлцье гэдэг санал тавьсан. Гэхдээ энэ хууль бол ирээдүйд тэтгэвэрт гарах хүмүүсийн тэтгэврийг тогтоохдоо таван жилээр тооцно гэж байгаа. Эрт тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн асуудал тусдаа асуудал. Энэ хуулийг баталбал бид олон ахмадынхаа тэтгэврийг 500 мянга болгох боломж бүрдэх юм.  УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэн: 2016-2021 онуудад улсын төсвөөс тэтгэврийн санд хэдэн төгрөг шилжүүлсэн бэ. НДШ-ийг 20-иос 25 хувь болгох, тэтгэврийн дунджийг 7 жилээр тооцох гэдэг асуудлыг би Сангийн сайд байхдаа батлуулж байсан. Тэтгэврийн санд ямар хэмжээний нэмэлт дарамт ирэх вэ? Тэтгэврийн сангийн орлого зарлага улсын нэгдсэн төсөвт тооцогдож явдаг. Ирэх оныхоо төсвийг баталчихсан. Жил бүхэн 120 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ. Ингэснээр НДС-д жил бүхэн улсын төсвөөс 800 орчим тэрбум төгрөгийн татаас өгнө. Ард түмэнд таалагдаж гоё юм ярьж болно. Гэхдээ байгаа юмаа тараадаг, хуримтлуулдаг юмгүй байх нь зөв үү.УИХ-ын гишүүнБ.Пүрэвдорж: 2021 онд 35 мянган тэтгэвэрт гарсан. Үүний 70 хувь нь хувь тэнцүүлсэн болон бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэвэр тогтоолгосон. Жилд дөрөвхөн тэрбум төгрөг хэмнэхийн төлөө ахмадуудынхаа эрх ашгийг хохироох ёсгүй байсан юм. Энэ шийдвэр төрд иргэдийн итгэх итгэлийг алдагдуулсан.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: 2016 онд улсын төсвөөс 494, 2017 онд 570.3, 2018 онд 609.8, 2019 онд 605.5, 2020 онд 400, 2021 онд 603.5 тэрбум төгрөгийг НДС-д татаас болгож өгч байгаа. 2022 онд улсын төсвөөс 459.8 тэрбум төгрөг өгнө. Долоон жилийг таван жил болгосноор тэтгэвэр огцом нэмэгдэх юм шиг буруу ойлголт өгч болохгүй. Нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ.

Пүрэвийн Бүрэнтөгс нь 1988 онд төрсөн. Увс аймгийн Давст сумын уугуул, үндэсний бөхийн улсын аварга юм. Увс аймгийн Давст сумаас анх 1981 онд Мядагийн Мөнгөн арслан цол хүртсэнээс хойш 21 жилийн дараа төрсөн арслан цолтон юм. Тэрээр 2004 онд Давст сумаас аймгийн төвийн арван жилийн II дунд сургуульд суралцан, биеийн тамирын багш Бат-Очирын удирдлаган доор анх бэлтгэл сургуулилтаа хийж эхэлжээ. 2007 онд сургуулиа төгсөөд Дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнхийн үүсгэн байгуулсан “Шонхор-Олимп” дээд сургуульд элсэн оржээ. Олимп дэвжээнд 4 жилийн турш бэлтгэл хийнгээ улс, аймгийн цолтой болон цэргийн, залуу бөхчүүдийн заал танхимын барилдаануудад тогтмол амжилттай барилдаж байлаа. 2011 оноос эхлэн төрөлх нутгийнхаа Увс нуур дэвжээний тамирчдын нэг болжээ. Түүний амжилтуус: 2008 онд Увс аймгийн наадамд шөвгөрч Аймгийн начин цол, 2010 онд Баян-Өлгий аймгийн наадамд түрүүлж Аймгийн арслан цол, 2012 онд Улсын наадамд 9 даван түрүүлж Улсын арслан цол тус тус хүртсэн, 2015 онд Улсын наадамд 8 даван үзүүрлэсэн, 2016 онд Улсын наадамд 7 давж чимэг нэмсэн, 2019 онд Улсын наадамд 6 давж чимэг нэмсэн, 2020 онд Улсын наадамд 9 даван түрүүлж Улсын аварга цол тус тус хүртсэн, 2022 онд 8 давж шөвгийн дөрөвт үлдэн чимэг нэмсэн. П.Бүрэнтөгс аваргын жилийн орлого 1,4 тэрбум. 1,2 тэрбумын үл хөдлөх, 630 саяын мал. 620 сая төгрөгийн хадгаламж, 320 саяын үнэт эдлэлтэй гэнэ.
Гунаажавын Эрхэмбаяр нь Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын уугуул, үндэсний бөхийн улсын аварга юм. Сэлэнгэ аймгаас анх 1933 онд Дамдинсүрэнгийн Данзан арслан цол хүртсэнээс хойш ная гаруй жилийн дараа “арслан” цол хүртэж түүхэн шинэ амжилтын эзэн болсон төдийгүй 2013 оны улсын наадамд түрүүлж улсын аварга цол хүртжээ 2001 онд Хөвсгөл аймгийн наадамд 5 давж Аймгийн начин цол, 2003 онд Дархан-Уул аймгийн наадамд түрүүлж Аймгийн арслан цол, 2003 онд Улсын наадамд 5 давж Улсын начин цол, 2006 онд Улсын наадамд 5 давж Өсөх идэр чимэг, 2011 онд Улсын наадамд 9 давж үзүүрлэн Улсын арслан цол, 2012 онд Улсын наадамд 7 давж Саруул сайжрах чимэг, 2013 онд Улсын наадамд 9 давж түрүүлэн Улсын аварга цол тус тус хүртсэн. 2016 онд Улсын наадамд 8 даван дөрөвт үлджээ. 2017 онд Улсын наадамд 6 даван шөвгөрсөн. П.Эрхэмбаяр аварга 1,6 тэрбумын хадгаламжтай. 510 саяын үл хөдлөх, 380 саяын машин, 150 саяын мал, 160 саяын үнэт эдлэлтэй.

МҮЭХ: ИРГЭДИЙН ЦАЛИН, ТЭТГЭВРИЙГ ЯАРАЛТАЙ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ХЭРЭГТЭЙ Дэмжиж байвал 1 гэж бичээд ШЕЙР!!! МҮЭХ-ноос Засгийн газрын тогтоолтой холбоотойгоор үйлдвэрчний эвлэлийн холбоод мэдээлэл хийлээ. МҮЭ-ийн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга М.НЯМДАВАА: “Төсөв зардлыг хэмнэх, орон тооны давхардлыг арилгах, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэхгүй байх Засгийн газрын тогтоол гарсан.  Энэ нь төрийн захиргааны албан тушаалтанд хамааралтай гэсэн. Гэтэл энэ нь төрийн үйлчилгээний ажилтан, багш нарт үйлчилж байгаа тул энэ тогтоолыг дэмжихгүй байна. Цар тахалтай холбогдуулан өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгдэж, иргэдийн худалдан авах чадвар буурч байна. Тиймээс Засгийн газар шатахуун, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлттэй холбоотой цалин, тэтгэврийг нэмэх шаардлагатай байна” гэлээ. Г.Өнөрбаяр: Таван жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоосноор нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцэж байна. Өчигдөр тус хуулийн төслийг НББ-ны байнгын хороо хэлэлцээд хэлэлцэхийг дэмжсэн билээ. Хуулийн төслийг УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж нарын гишүүд өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард өргөн барьсан юм. Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбоотойгоор гишүүд асуулт асууж, хариулт авлаа.УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатар: Энэ асуудлыг шийдсэнээр хэдэн төгрөгийн зардал гарах вэ. Иргэдийн санал хүсэлтийг авсан уу. Нэмэлт зардлуудаа хасаад тэтгэврээ нэмэгдүүлэх шаардлага байна. Энэ тал дээр байнгын хороо ямар байр суурьтай байна вэ.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: Манай яамнаас Нийгмийн даатгалын багц хуулийн төслийг өргөн барьсан. Хуулийн төсөлд таны ярьсан зүйлийг бүгдийг нь тусгаж оруулсан. Жилд 30 мянга орчим хүн тэтгэвэр тогтоолгож байгаа. Үүний 70 орчим хувь нь тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэврээ тогтоолгодог. Үлдэж байгаа хүмүүсийн цөөн хувь дээр энэ дараалсан таван жил гэдэг асуудал яригдана  УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: Долоон жилийн хугацаанд хүмүүс ажлаа сольдог, завсарддаг асуудал байдаг. Тиймээс долоон жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоолгох нь иргэдэд маш их хохиролтой. 2022 оны төсөв дээр 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө шаардагдана.УИХ-ын гишүүн Г.Амартүвшин: Засгийн газрын өргөн барьсан хуультайгаа хамт хэлэлцээд явж болдоггүй юм уу. Сүүлийн таван жил өндөр цалин авсан хүмүүс илүү хожоод, бусад ахмадуудад ямар ч ялгаагүй юм биш үү. Энэ хуулийг баталснаар ямар хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай вэ. 2022 оны төсвөө баталчихсан. Санхүүжилтээ яаж шийдэх юм бэ? УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: МАН-ын бүлэг энэ хуулийг хэлэлцэхийг дэмжчихээд багц хуультай хамт хэлэлцье гэдэг санал тавьсан. Гэхдээ энэ хууль бол ирээдүйд тэтгэвэрт гарах хүмүүсийн тэтгэврийг тогтоохдоо таван жилээр тооцно гэж байгаа. Эрт тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн асуудал тусдаа асуудал. Энэ хуулийг баталбал бид олон ахмадынхаа тэтгэврийг 500 мянга болгох боломж бүрдэх юм.  УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэн: 2016-2021 онуудад улсын төсвөөс тэтгэврийн санд хэдэн төгрөг шилжүүлсэн бэ. НДШ-ийг 20-иос 25 хувь болгох, тэтгэврийн дунджийг 7 жилээр тооцох гэдэг асуудлыг би Сангийн сайд байхдаа батлуулж байсан. Тэтгэврийн санд ямар хэмжээний нэмэлт дарамт ирэх вэ? Тэтгэврийн сангийн орлого зарлага улсын нэгдсэн төсөвт тооцогдож явдаг. Ирэх оныхоо төсвийг баталчихсан. Жил бүхэн 120 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ. Ингэснээр НДС-д жил бүхэн улсын төсвөөс 800 орчим тэрбум төгрөгийн татаас өгнө. Ард түмэнд таалагдаж гоё юм ярьж болно. Гэхдээ байгаа юмаа тараадаг, хуримтлуулдаг юмгүй байх нь зөв үү.УИХ-ын гишүүнБ.Пүрэвдорж: 2021 онд 35 мянган тэтгэвэрт гарсан. Үүний 70 хувь нь хувь тэнцүүлсэн болон бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэвэр тогтоолгосон. Жилд дөрөвхөн тэрбум төгрөг хэмнэхийн төлөө ахмадуудынхаа эрх ашгийг хохироох ёсгүй байсан юм. Энэ шийдвэр төрд иргэдийн итгэх итгэлийг алдагдуулсан.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: 2016 онд улсын төсвөөс 494, 2017 онд 570.3, 2018 онд 609.8, 2019 онд 605.5, 2020 онд 400, 2021 онд 603.5 тэрбум төгрөгийг НДС-д татаас болгож өгч байгаа. 2022 онд улсын төсвөөс 459.8 тэрбум төгрөг өгнө. Долоон жилийг таван жил болгосноор тэтгэвэр огцом нэмэгдэх юм шиг буруу ойлголт өгч болохгүй. Нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ.

Монголын ахмадын холбооны ерөнхийлөгч Ц.Сүхбаатартай ярилцлаа. 2021 онд Монгол Улсад ахмадын байгууллага үүсэн байгуулагдсаны түүхт 90 жилийн ой тохиолоо. Үе үеийн ахмадын байгууллагын нийгэмд гүйцэтгэж ирсэн ажлуудын талаар та тоймлон ярина уу? -Монголын үе үеийн ахмад буурлууд 1921 оны Ардын хувьсгал, 1939 оны Халх голын байлдаан, 1945 оны чөлөөлөх дайнд ялалт байгуулж улсынхаа тусгаар тогтнол, ард түмнийхээ эрх чөлөөний төлөө амь насаа зориулсны зэрэгцээ хоцрогдсон Монгол оронд боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, эрүүл мэндийн үсрэнгүй хөгжлийг бий болгох, үйлдвэржилт, хөдөө аж ахуй, хоршоолол, нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнүүлж, атар газар эзэмших, Ази тивд анх удаа тайван замаар зах зээлийн нийгэмд шилжих, 1992 онд ардчилсан шинэ Үндсэн хууль баталж өнөөгийн нийгмийг төлөвшүүлэхэд үнэлж баршгүй гавьяа байгуулсан. Энэхүү түүхэн замналыг туулахдаа Монголын үе үеийн ахмадын байгууллага ахмадуудынхаа эрч хүч, ажлын баялаг туршлагыг хөгжил дэвшилд чиглүүлэн тэднийхээ амьдрал ахуйд дэмжлэг үзүүлэх, төр засгаас олон төрлийн хууль тогтоомж гаргуулахад идэвх санаачилгатай оролцсоноор 90 гаруй жилийн түүхийг бүтээсэн билээ. Монголын ахмадын холбоо төрөөс ахмад настны талаар баримтлах бодлогыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх, ахмадуудыг нийгмийн амьдралд эрх тэгш оролцуулах, хөдөлмөр эрхлэх боломж бүрдүүлэх, насжилтын талаар нийгэмд эерэг хандлага, зан байдлыг бий болгох, Ахмад настны бүртгэлийн нэгдсэн сан бүрдүүлэх, улсын хэмжээнд ахмадуудын аж байдлыг судлан дүгнэж санал гаргах, ахмадуудын санал бодлыг сонсох, амьжиргааны түвшингээс доош амьдралтай ахмадуудад дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх, Ахмад настны тухай хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж сурталчилах зэрэг асуудлаар Монгол Улсын Засгийн газартай гэрээ байгуулан олон төрлийн ажил зохион байгуулж хэрэгжүүлж байна. Монгол Улсын Их Хурлаас 2017 онд Ахмад настны тухай бие даасан хууль баталж, мөрдүүлсэн бөгөөд хуулийн хэрэгжилтийг хангуулах зорилгоор Засгийн газрын тогтоолоор Ахмад настны хөгжил хамгааллын үндэсний хөтөлбөрийг баталж, төр захиргаа, аж ахуй нэгж, байгууллагын чиглэлийг тодорхойлж өгснөөр ахмад настнуудын төлөө тавих анхаарал халамжууд, тусламж үйлчилгээ баталгаатай болсон юм. Хамгийн гол нь эдгээр эрс өөрчлөлтийн арга хэмжээнүүдийг дагаад ахмад настнуудын урам зориг сэргэж, уг хуулийг хэрэгжүүлэхэд ахмадын төв орон нутгийн идэвхтэн сонгуультнууд идэвх зүтгэлтэй ажиллаж амжилтад хүрсээр байна. Өнөөдөр 330 сум, 1500 гаруй баг, аж ахуй нэгж байгууллагын салбар нэгжүүд, 440 гаруй ахмадын өргөө ордон танхимд олон зуун идэвхтэн сонгуультан ажиллаж ахмадууддаа анхаарал тавьж соёл, урлаг, спортын арга хэмжээ зохиох, тэдний дуу хоолойг төр засагт хүргэх зэрэг олон төрлийн ажил зохион байгуулан ажиллаж байна.Та Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын даргаар олон жил ажилласан. Мөн УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байхдаа нийгмийн чанартай нэлээдгүй хууль санаачлан батлуулж байсан хүн. Энэ утгаараа Монголын ахмадын холбооны ерөнхийлөгчөөр томилогдоход асуудлыг нийгмийн талаас нь харахад хялбар байсан уу? Гэхдээ ямар ч байгууллагын үйл ажиллагаа санхүүгийн чадавхи дээр тогтдог. Энэ утгаараа бэрхшээл байсан биз? -Миний бие 2012 оны есдүгээр сард Монголын ахмадын холбооны ерөнхийлөгчөөр томилогдсон. Тухайн үед улс төрийн нөхцөл байдал ээдрээтэй байлаа. Ахмадын ууган байгууллагад үзүүлдэг төр засгийн дэмжлэг зогсч, санхүүжилт нь Монголын ахмадын чөлөөт холбоо гэгчид шилжсэн юм. Санхүүжилт байхгүйгээс Монголын ахмадын төв орон нутгийн байгууллагуудын төлөвлөсөн ажлууд дөрвөн жил тасарч, хүч нь суларч, ажил нь цалгардсан билээ. Ахмадууд ч талцан хуваагдах болсон. Харин 2016 оноос Монголын ахмадын холбоо, түүний салбар нэгжүүд дахин Монгол Улсын Засгийн газар, аймаг орон нутгийн засаг дарга нартай гэрээ байгуулж зохих санхүүгийн дэмжлэг авч ажиллах боломж бүрдсэн. Ингэснээр орон нутгийн ахмадын байгууллагын үйл ажиллагааг бэхжүүлэх, ахмадын талаар төр засгаас тавьж байгаа бодлого, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлж Засгийн газар, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамтай хамтран ажиллах бололцоо бий болж долоон жил шахам хугацаанд ахмадын байгууллагуудын үйл ажиллагаа идэвхжиж ажил нь тогтмолжин сайжирсаар байна. 2017 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайдын ивээл дор Ахмад настнуудын Үндэсний анхдугаар чуулган зохион байгуулж, “Ахмад настны хөгжил хамгаалал” сэдвийн дор ахмад настны талаар төрөөс баримтлах бодлого, ойрын жилүүдэд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээг тодорхойлж уриалга гаргасан нь өнөөдөр ч үр дүнгээ өгч амжилттай хэрэгжиж байна.Ахмадын байгууллагын үйл ажиллагаа сэргэснээр ахмад руу чиглэсэн бодлого, үйл ажиллагаанд мэдэгдэхүйц ахиц дэвшил гарч эхэлсэн гэлээ. Та цөөн баримт дурдана уу? -Ахмад настны тухай хуульд ахмадын байгууллагыг бэхжүүлэх тусгайлсан заалт орсонтой холбогдуулж нийт аймаг, сумдад ахмадын ордон, өргөө, танхим олноор байгуулагдаж, аж ахуйн нэгж байгууллагуудын дэмжлэг туслалцаа, иргэдийн оролцоотойгоор ахмадын хороо, зөвлөлийн материаллаг бааз бэхжиж, орчин үеийн хөгжил дэвшилтэй уялдаж компьютер, тоног төхөөрөмжөөр зохих түвшинд хангагдлаа. Ахмад настны холбогдолтой хууль тогтоомж, төр засгийн бодлого шийдвэрүүдийг цахимаар болон бусад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр сурталчилан таниулах ажлууд эрчимтэй хийгдэж байна. 2021 онд “Ажил төлөвлөх чадвар”, “Хүмүүсээ хэрхэн сэдэвжүүлэх вэ”, “Ажил даалгах чадвар”, “Манлайлагч хүний 5 дадал”, “Итгэл үнэмшил-Сэтгэлийн амар амгалан”, “Эрүүл насжилт-Амьдралын чанар” зэрэг ахмад настнуудад зориулсан олон удаагийн цахим сургалтыг мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран зохион байгуулсан бөгөөд хамрагдсан ахмадууддаа дижитал сертификат гардуулж өглөө. Мөн Олон улсын эрхзүйн хөгжлийн байгууллагатай хамтран хэд хэдэн сургалт зохион байгуулсан. Тухайлбал, Гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогч ахмад настанд эрхээ хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх мэдлэг, чадвар эзэмшүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх Сургагч багш бэлтгэх сургалтыг (2021 оны наймдугаар сарын 30-наас есдүгээр сарын 1-ний хооронд) халдвар, хамгааллын дэглэм журмын хүрээнд танхимын хэлбэрээр зохион байгуулж, оролцогч нарт “Сургагч багш”-ийн гэрчилгээ олголоо. Цар тахлын хүнд хэцүү үед ахмадуудаа идэвхжүүлэх, мэдлэг, мэдээллээр хангах, дэмжих олон талт сургалт, сурталчилгааны ажил явагдаж байгаад ахмадууд талархаж байна.Ер нь ахмадын төв орон нутгийн байгууллагуудыг төрөөс дэмжээд ирэхээр ахмадуудад руу чиглэсэн бодлого, шийдвэр тодорхой болох нь зүйн хэрэг л дээ. Тухайлбал, ахмадуудын амьдрал ахуй нь ямар байна вэ, асрамж шаардлагатай ахмад хүн хичнээн байна вэ, хүний асрамжинд байгаа, эрх нь зөрчигдсөн, орон гэргүй хэчнээн ахмад настан байна вэ гэх мэт тодорхой асуудлуудад анхаарал хандуулж нийгмийн халамжийн байгууллагуудтай хамтарч ажиллаж байна. Түүнээс гадна ахмад настны туршлага, ажлын мэдлэг чадварыг залуу үедээ өвлүүлэх зорилтын хүрээнд хөдөлмөрийн чадвартай, ажиллах хүсэл эрмэлзлэлтэй ахмадуудтай хамтарч ажиллах ажлыг сүүлийн үед зохион байгуулж, ялангуяа “Ахмад мэргэжилтний зөвлөх үйлчилгээ” төслийг Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамтай хамтарч ахмадын төв, орон нутгийн байгууллагууд хэрэгжүүлж эхэлснээр 700 гаруй ахмад мэргэжилтэн бүртгэгдэж, олон зуун залуу ажилтнуудад ажлын туршлага эзэмшүүлэх, тэдэнд зааж сургах ажил эрчимтэй явагдаж байна. 2021 онд ахмадын шат шатны байгууллагууд “Алсын хараа-2050” урт хугацааны бодлогын баримт бичиг, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт хүн амын хөгжлийн талаар тусгасан зорилтууд, Ахмад настны хөгжил, хамгааллын үндэсний хөтөлбөр, орон нутгийн төр захиргааны байгууллагаас гаргасан “Ахмадын ач санах хөтөлбөр” болон ахмадын насжилтын асуудлыг тайлбарлан таниулах ажлыг танхимаар болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зохион байгуулж, ахмад настнууддаа хүндэтгэл үзүүлэх, нөлөөллийн арга хэмжээг өргөн хүрээтэй зохион байгуулав. Ахмад настнуудын оршин суугаа хаяг, амьдрал ахуй, нийгмийн оролцооны талаарх нэгдсэн бүртгэл, мэдээллийн тогтолцоог шинээр бүрдүүлэх ажлыг санаачлан хэрэгжүүлж, иж бүрэн судалгаа, бүртгэлтэй болоод байна. Монголын ахмадын байгууллагын анхаарлын төвд байдаг нэг чухал асуудал бол тэтгэврийн зөрүүг арилгах, хэмжээг нь нэмэгдүүлэх асуудал. Энэ тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхгүй байгаагаас ахмад настнуудын бухимдал ихэсч, улмаар төр засагт шаардлага тавих талаар Монголын ахмадын холбоонд байнга санал хүсэлт ирүүлсээр байна. Үүнийг үндэслэн саяхан Улсын Их Хурлын дарга Г.Занданшатар, Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, Сангийн сайд Б.Жавхлан нарт хандан тэтгэврийн зөрүүг арилгах, тэтгэврийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээний талаар шаардлага хүргүүлээд байна.Энэ дашрамд хэлэхэд Монголын ахмадууд төр засгаас тухайн цаг үед зохион байгуулж байгаа ажилд байнга идэвхтэй оролцсоор ирсэн билээ. 2021 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс тэрбум мод тарих хөдөлгөөн өрнүүлснийг Монголын ахмадын байгууллагууд, ахмадууд талархан хүлээн авч Төрийн тэргүүнд хандаж тэрбум мод тарих уриалгад нэгдэж байгаагаа илэрхийлж ой, мод үржүүлэг, усны хангамжийн чиглэлээр мэргэшсэн ахмадуудыг судалж мод тарих үйлст татан оролцуулахаар холбогдох байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна. Монгол Улсад ахмадын байгууллага үүсч хөгжсөний түүхт 90 жилийн ойн хүрээнд та бүхэн ямар ямар ажил санаачлан хэрэгжүүлсэн бэ. Цар тахлын хүнд хэцүү нөхцөл байдалд хэрхэн ажиллав? -Монголын ахмадын холбооны Удирдах зөвлөлийн 2021 оны нэгдүгээр сарын 3-ны өдрийн шийдвэрээр Монголын ахмадын байгууллагын түүхт 90 жилийн ойг тэмдэглэх шийдвэр гарч, уг ойн хүрээнд бүтэн жилийн турш зохион байгуулах ажлыг төлөвлөн хэрэгжүүлж ажиллалаа. 90 жилийн хүрээнд ахмад настны чөлөөт цагийг ая тухтай өнгөрүүлэх, төв орон нутгийн радио, телевизээр өргөн сурталчлах, ахмадуудын сэтгэл санааг өөдрөг байлгах олон төрлийн арга хэмжээ зохион байгуулснаас гадна 90 жилийн ойн хүрээнд ахмадын төв, орон нутгийн байгууллагын салбар нэгжүүдийн дунд номинацаар уралдаан зарлаж дүгнэсэн нь тэдний идэвх санаачилгыг өрнүүлсэн чухал арга хэмжээ болсон юм. Ахмадын байгууллагын 90 жилийн ойг тохиолдуулан “Ахмадын байгууллагын хүндэтгэлийн чуулган” зохион байгуулж, уг чуулганд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх илгээлт ирүүлж, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд А.Ариунзаяа илтгэл, мэндчилгээ хүргэж, нийт ахмадууддаа хүндэтгэл үзүүлсэнд олон зуун ахмадууд талархалаа илэрхийлээд байна.Төв, орон нутгийн ахмадын байгууллагууд 2021 онд 90 жилийн ойгоо угтаж 1200 бүтээлч ажил хийхээр төлөвлөж түүнийгээ амжилттай биелүүллээ. 90 жилийн ой угтсан бүтээлч ажлуудаас дурдвал, Булган аймгийн ахмадын хорооны “Ахмадын ордон”-ы барилгыг улсын комисс хүлээн авч тус аймгийн Засаг дарга, Тамгын газар, түүний харьяа хэлтсүүд “Ахмадын ордон”-ы дотоод тохижилтыг их бүрэн хийхээр болж, 2022 оны үйл ажиллагааны зардалд нь 80 сая төгрөг баталсан байна. Сэлэнгэ аймгийн ахмадын хороо “Монгол ёс заншлын өргөө-Ахмадын хөгжлийн төв”-ийн барилгыг шинээр ашиглалтад оруулж нээлтийг нь хийсэн бол Дундговь аймгийн ахмадын хорооны “Ахмадын ордон”-ы барилгын ажил 70 хувийн гүйцэтгэлтэй байгаа бөгөөд 2022 онд ашиглалтад оруулахад шаардагдах 340 сая төгрөг нь батлагдаж, Аймгийн Засаг дарга “Ахмадын ордон”-ы дотоод тавилга, тохижилтын асуудалд 145 сая төгрөг олгохоор болоод байна. Мөн ахмадын байгууллагын 90 жилийн ойн хүрээнд Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын ахмадын хороо Ахмадын өргөөгөө иж бүрэн засварлан тохижуулж, Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын Шанд, Даваат багууд, Дундговь аймгийн Өндөршил сум, Төв аймгийн Аргалант сумдууд “Ахмадын танхим” шинээр ашиглалтад оруулж, Дархан-Уул аймгийн Ахмадын хороо “Ахмадын өргөө”-ндөө 52 сая төгрөгийн санхүүжилтээр их засварын ажлыг бүрэн хийж дуусгасан, мөн Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын ахмадын хороо 354.0 сая төгрөгөөр ахмадын өргөөндөө иж бүрэн их засварын ажил хийж, өрөө танхимыг нэмж, өргөтгөн 400 м.кв талбай бүхий 8 өрөөтэй болсон, Түмэнцогт сум ахмадын байрандаа өргөтгөл хийж, 24 сая төгрөгийн тавилга, тоног төхөөрөмж авч үйл ажиллагааны цар хүрээгээ өргөжүүлсэн зэрэг бүтээлч олон төрлийн ажлыг ахмадын байгууллагууд амжуулж хэрэгжүүлээд байна. 90 жилийн ойн хүрээнд МАхХ-ны төв хэвлэл “Ахмад үе” сонины нийтлэлийн чанарыг сайжруулах, дугаарыг нь олшруулж ажлаа сурталчилах чиглэлээр мэдэгдэхүйц ахиц гаргаж ажиллалаа. 2021 онд нийт 45.500 хувь хэвлэж төв, орон нутгийн ахмадын байгууллагуудын ажлыг сурталчилж, мэдээллээ солилцож, туршлагаа хуваалцлаа. “Ахмадын алтан сургааль” цуврал номын эхний нэгдүгээр ботийг гаргалаа. Энэхүү номонд хот, хөдөөгийн 120 ахмадуудын ирүүлсэн бүтээлүүдээс 45-ыг нь сонгож эмхэтгэн хэвлүүлсэн юм.Өргөн хэрэглээний үнэ өсч, ахмадуудын амьдрал улам хүндэрч сар шинэтэй манатай болоод байна. Тэтгэврийг нэмэгдүүлэх талаар МАхХ ямар байр суурь баримталж, ямар арга хэмжээ авч байна? -2021 оны байдлаар нийгмийн даатгал, нийгмийн халамжийн сангаас 360 шахам мянган ахмад настан тэтгэвэр авч, улсын дундаж тэтгэвэр 424,000 төгрөг, доод хэмжээ нь 300,000-350,000 төгрөг байгаа бөгөөд дийлэнх нь тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэвэр авч энэ өчүүхэн бага орлогоор амьдрах аргагүйд хүрч байна. Бүх төрлийн бараа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний үнэ тарифийн өсөлт, мөнгөний ханшны уналт, цалин хөлсний өөрчлөлт, тэтгэвэр тогтоолгосон хугацаа зэрэг хүчин зүйлийн нөлөөллөөс хамааралтайгаар үүссэн тэтгэврийн зөрүүг багасгах зорилгоор тэтгэвэр бодох цалингийн итгэлцүүрийг Засгийн газраас нийтдээ зургаан удаа шинэчлэн тогтоосон боловч хөрөнгийн эх үүсвэр байхгүй шалтгаанаар уг индексийг хэт багаар баталж байснаас тэтгэврийн зөрүүг арилгах бодитой арга хэмжээ болж чадаагүй юм. 1995 оноос өмнөх үеийн тэтгэврийн хэмжээ болон түүнээс хойших бүхий л үед тогтоосон тэтгэвэр /адил албан тушаал, адил даатгагдсан хугацаа, адил цалин, хөдөлмөрийн хөлс/-ийн түвшинд хүргэх асуудал 20 жилийн турш шийдвэрлэгдээгүй өдий хүрснийг өөрчлөх цаг болсон гэж Монголын ахмадын холбоо үзэж Төр засагт удаа дараа санал, шаардлага хүргүүлсэн боловч өдий болтол шийдвэрлэгдээгүй бөгөөд ахмадуудын бухимдал нь дээд цэгтээ хүрээд байна.Ахмад настнуудынхаа Үндсэн хуулиар олгогдсон хүний эрх, эрх ашгийг нь хамгаалах, тэдний амьжиргааны үндсэн эх үүсвэр болсон тэтгэврийг нь нэмэгдүүлж, амьдралын баталгааг бүрдүүлэх, төрийн иргэдийнхээ өмнө хүлээсэн үүргийг шударга, адил тэгш хүртээмжтэй байх зарчмыг хангуулах зорилгоор Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн холбоотой хамтран Монгол Улсын Их Хурлын дарга Г.Занданшатар, Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нарт тэтгэврийн зөрүүг арилгах арга хэмжээг 2022-2023 онд багтан бүрэн шийдвэрлэх, үүний тулд 1990-2011 он хүртэлх хугацааны тэтгэвэр тогтоолгосон цалинг 2100 орчим дахин нэмэгдүүлсэн итгэлцүүрээр өндөр насны тэтгэврийг өөрчлөн бодох тухай Засгийн газрын тогтоол гаргах, цалингийн доод хэмжээг 500000 төгрөгөөс доошгүй хэмжээгээр тогтоож, тэтгэврийн доод хэмжээг цалингийн доод хэмжээний 80 хувиас багагүй байх зарчим баримтлах, тухайн тэтгэвэр авагчийн 20-оос дээш жил ажилласан жил тутамд олгодог 1.5 хувийн нэмэгдлийг тэтгэврийн доод хэмжээн дээр нэмдэг болгож тэтгэврийг өөрчлөн бодох, тэтгэврийн зөрүүг арилгах, тэтгэврийн хэмжээг нэмэгдүүлэхтэй холбогдуулж төсвийн тодотгол яаралтай хийх гэсэн шаардлагыг саяхан дахин хүргүүллээ. Ингээд Монгол орны өнцөг булан бүрт энх тунх амьдарч байгаа 350 гаруй мянган ахмад настан азай буурлууддаа усан бар жилийн Сар шинэдээ сайхан шинэлж, эрүүл энх байж, урт насалж, удаан жаргахын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье. МҮЭХ: ИРГЭДИЙН ЦАЛИН, ТЭТГЭВРИЙГ ЯАРАЛТАЙ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ХЭРЭГТЭЙ Дэмжиж байвал 1 гэж бичээд ШЕЙР!!! МҮЭХ-ноос Засгийн газрын тогтоолтой холбоотойгоор үйлдвэрчний эвлэлийн холбоод мэдээлэл хийлээ. МҮЭ-ийн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга М.НЯМДАВАА: “Төсөв зардлыг хэмнэх, орон тооны давхардлыг арилгах, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэхгүй байх Засгийн газрын тогтоол гарсан.  Энэ нь төрийн захиргааны албан тушаалтанд хамааралтай гэсэн. Гэтэл энэ нь төрийн үйлчилгээний ажилтан, багш нарт үйлчилж байгаа тул энэ тогтоолыг дэмжихгүй байна. Цар тахалтай холбогдуулан өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгдэж, иргэдийн худалдан авах чадвар буурч байна. Тиймээс Засгийн газар шатахуун, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлттэй холбоотой цалин, тэтгэврийг нэмэх шаардлагатай байна” гэлээ. Г.Өнөрбаяр: Таван жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоосноор нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцэж байна. Өчигдөр тус хуулийн төслийг НББ-ны байнгын хороо хэлэлцээд хэлэлцэхийг дэмжсэн билээ. Хуулийн төслийг УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж нарын гишүүд өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард өргөн барьсан юм. Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбоотойгоор гишүүд асуулт асууж, хариулт авлаа.УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатар: Энэ асуудлыг шийдсэнээр хэдэн төгрөгийн зардал гарах вэ. Иргэдийн санал хүсэлтийг авсан уу. Нэмэлт зардлуудаа хасаад тэтгэврээ нэмэгдүүлэх шаардлага байна. Энэ тал дээр байнгын хороо ямар байр суурьтай байна вэ.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: Манай яамнаас Нийгмийн даатгалын багц хуулийн төслийг өргөн барьсан. Хуулийн төсөлд таны ярьсан зүйлийг бүгдийг нь тусгаж оруулсан. Жилд 30 мянга орчим хүн тэтгэвэр тогтоолгож байгаа. Үүний 70 орчим хувь нь тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэврээ тогтоолгодог. Үлдэж байгаа хүмүүсийн цөөн хувь дээр энэ дараалсан таван жил гэдэг асуудал яригдана  УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: Долоон жилийн хугацаанд хүмүүс ажлаа сольдог, завсарддаг асуудал байдаг. Тиймээс долоон жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоолгох нь иргэдэд маш их хохиролтой. 2022 оны төсөв дээр 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө шаардагдана.УИХ-ын гишүүн Г.Амартүвшин: Засгийн газрын өргөн барьсан хуультайгаа хамт хэлэлцээд явж болдоггүй юм уу. Сүүлийн таван жил өндөр цалин авсан хүмүүс илүү хожоод, бусад ахмадуудад ямар ч ялгаагүй юм биш үү. Энэ хуулийг баталснаар ямар хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай вэ. 2022 оны төсвөө баталчихсан. Санхүүжилтээ яаж шийдэх юм бэ? УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: МАН-ын бүлэг энэ хуулийг хэлэлцэхийг дэмжчихээд багц хуультай хамт хэлэлцье гэдэг санал тавьсан. Гэхдээ энэ хууль бол ирээдүйд тэтгэвэрт гарах хүмүүсийн тэтгэврийг тогтоохдоо таван жилээр тооцно гэж байгаа. Эрт тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн асуудал тусдаа асуудал. Энэ хуулийг баталбал бид олон ахмадынхаа тэтгэврийг 500 мянга болгох боломж бүрдэх юм.  УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэн: 2016-2021 онуудад улсын төсвөөс тэтгэврийн санд хэдэн төгрөг шилжүүлсэн бэ. НДШ-ийг 20-иос 25 хувь болгох, тэтгэврийн дунджийг 7 жилээр тооцох гэдэг асуудлыг би Сангийн сайд байхдаа батлуулж байсан. Тэтгэврийн санд ямар хэмжээний нэмэлт дарамт ирэх вэ? Тэтгэврийн сангийн орлого зарлага улсын нэгдсэн төсөвт тооцогдож явдаг. Ирэх оныхоо төсвийг баталчихсан. Жил бүхэн 120 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ. Ингэснээр НДС-д жил бүхэн улсын төсвөөс 800 орчим тэрбум төгрөгийн татаас өгнө. Ард түмэнд таалагдаж гоё юм ярьж болно. Гэхдээ байгаа юмаа тараадаг, хуримтлуулдаг юмгүй байх нь зөв үү.УИХ-ын гишүүнБ.Пүрэвдорж: 2021 онд 35 мянган тэтгэвэрт гарсан. Үүний 70 хувь нь хувь тэнцүүлсэн болон бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэвэр тогтоолгосон. Жилд дөрөвхөн тэрбум төгрөг хэмнэхийн төлөө ахмадуудынхаа эрх ашгийг хохироох ёсгүй байсан юм. Энэ шийдвэр төрд иргэдийн итгэх итгэлийг алдагдуулсан.ХНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Өнөрбаяр: 2016 онд улсын төсвөөс 494, 2017 онд 570.3, 2018 онд 609.8, 2019 онд 605.5, 2020 онд 400, 2021 онд 603.5 тэрбум төгрөгийг НДС-д татаас болгож өгч байгаа. 2022 онд улсын төсвөөс 459.8 тэрбум төгрөг өгнө. Долоон жилийг таван жил болгосноор тэтгэвэр огцом нэмэгдэх юм шиг буруу ойлголт өгч болохгүй. Нэг хүний тэтгэвэр 15 мянган төгрөгөөр нэмэгдэнэ.