Тапан Мишра: Хууль дээдэлж, хүний эрхийг хангасан, эрүүл аюулгүй орчин аж төрөх болтугай

Монгол дахь НҮБ-ын Суурин Зохицуулагч Тапан Мишра болон НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллагуудын төлөөлөгчид XVII жарны “Үзэсгэлэн болгогч” хэмээх харагчин туулай жилийн сар шинийн мэндчилгээ дэвшүүллээ. Мэндчилгээндээ тэрбээр “Айлчлан золгож буй туулай жилдээ монгол хүн бүр тогтвортой, хүртээмжтэй хөгжлийн үр шимийг тэгш хүртэж, хууль ёсыг дээдэлсэн, хүний хүний эрхийг хангасан, эрүүл аюулгүй орчинд аж төрж, хотлоороо хөгжин дэвших болтугай гэсэн өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье” гэв. Битүүний өдөр сонсох учиртай “Аргил цагаан өвгөн” туулийг хайлсан нь EGUUR Монгол аман өвийн хосгүй гайхамшигт төрлийн нэг нь тууль. Тиймдээ ч монголчууд энэ гайхамшигтай өв соёлоо 2009 онд “Яаралтай хамгаалах шаардлагатай соёлын биет бус өв” хэмээн ЮНЕСКО-гийн жагсаалтад бүртгүүлсэн. Олон зуун жилийн тэртээгээс өвлөгдөж ирсэн энэхүү өвөрмөц урлаг нэгэн үе сүйрлийн ирмэг дээр тулаад байсан бол сүүлийн үед бага ч атугай сэргэж байгаа. Ардын энэхүү хосгүй өв уламжлалыг сурталчилж яваа хүн бол туульч, цуурч, хөөмэйч Э.Баатаржав. Тэрбээр Алтайн Урианхайн удам дамжсан туульч. Туульч Э.Баатаржав битүүний өдөр сонсох учиртай “Аргил цагаан өвгөн” туулийг хайлсан юм. Үүнээс өмнө “Алтайн магтаал”-ыг аялгуулан хайлсан. ДООРХ БИЧЛЭГИЙГ ТОГЛУУЛНА УУ. -ТУУЛЬ БҮХНИЙ ӨМНӨ “АЛТАЙН МАГТААЛ” ХАЙЛАХЫН УЧИР- Монгол туулийн гурван сүмбэр оргил нь “Жангар”, “Гэсэр”, “Алтайн магтаал”. “Алтайн магтаал” нь өвөрмөц шинж тэмдэг, утга агуулга, хэлбэр дүрслэл, хайлах арга, ач холбогдол, түүхэн уламжлалтай аман зохиол, зан үйлийн бүтээл юм. Урианхайн туульчид тууль хайлахаас өмнө “Алтайн магтаал”-ыг хайлдаг заншил нэгэнт тогтсон байдаг. Учир нь төрийн хэмжээний туульсийг айлд хайлахад хүнддэг. Тиймээс “Алтайн магтаал”-ыг түрүүлж хайлснаар тухайн орчин нялхарч өөрөөр хэлбэл уул усны эзэд хуран чуулж алтай, хангай хөвчийн ан амьтан, жигүүртэн туульчийг тойрч, тэр айлд цэнгэлийг олж, мөн дээд огторгуйгаас газар лусын эзэдтэй харьцдаг хүчнүүд бүгд чуулаад тууль хайлах зөвшөөрлийг өгч байна гэсэн үг. Тэгж зөвшөөрсний дараа тууль хайлах нь тухайн айлд маш хүчтэй засал болж жилээ даадаг учиртай. “Алтайн магтаал”-ыг хайлахын тулд дор хаяж цагаас дээш хугацаа зарцуулдаг аж. Тэнд дөрвөн цаг, ан амьтан, Алтайн эздийг ирүүлж, дараа нь үдэж мордуулдаг хоёр зан үйл явагддаг байна. -ХАР ЦАГААН ХЭЛ АМ ДАРЖ, ЭД БАЯЛАГ ДУУДАЖ, ОНГОД ХИЙМОРЬ СЭРГЭЭХ “АРГИЛ ЦАГААН ӨВГӨН” ТУУЛЬ- “Аргил цагаан өвгөн” тууль нь 3800 орчим мөр шүлэгтэй. Сайн сайхан бүхнийг дэлгэрүүлж, муу муухай бүхнийг дарж байх бэлгэдэлтэй цагаан тууль юм. Эртний Монголчууд тууль хайлж өөрсдийн ажил үйлс, хувь заяаныхаа заслыг хийлгэдэг байсан бөгөөд “Аргил цагаан өвгөн” тууль нь хар цагаан хэл амыг дарах, эд баялгийг дуудах, онгод хийморийг сэргээх увидастай гэж үздэг ажээ. Энэхүү туулийг өвлийн эхэн цагт зул сарын 25-наас хойш цагаан сар хүртэл хайлж ирсэн уламжлал нь нүүдэлч малчдын цаг зав, мал сүргийн тарга тэвээрэг, нутаг усны амгалан тайван, цаг улирлын боломжит байдал, /өвлийн шөнө урт тууль хайлахад тохиромжтой/ учир нь туулийн хүч чадал эрүүл мэнд зэрэгтэй холбоотой урт удаан түүхэн уламжлалын явцад төлөвшин тогтсон зан үйл юм.